ადა ნემსაძე

ექსისტენციალური პრობლემატიკა გურამ რჩეულიშვილის მხატვრულ პროზაში

„ვერცერთი ხელოვანი ვერ იტანს რეალობას", - ამბობდა ნიცშე. ის მართალია, მაგრამ ვერც ერთი ხელოვანი ვერ იარსებებს რეალობის გარეშე. შემოქმედება ერთდროულად სამყაროს ერთიანობისა და მისი უარყოფის მოთხოვნაა. მაგრამ ის სამყაროს იმის გამო უარყოფს, რაც მას აკლია, და ზოგჯერ იმის გამოც, რასაც ეს სამყარო წარმოადგენს. აქ ამბოხი საშუალებას გვაძლევს, მას ისტორიისგან განყენებულად დავაკვირდეთ თავის წმინდა მდგომარეობაში, მის პირველყოფილ სირთულეში. ხელოვნებამ ამბოხის შინაარსის ბოლო ახსნა უნდა მოგვცეს" (კამიუ 2019: 317), - წერს ალბერ კამიუ თავის „ამბოხებულ ადამიანში" ამბოხისა და ხელოვნების ურთიერთმიმართების საკითხზე მსჯელობისას და ცოტა მოგვიანებით ამატებს: „ამბოხი მთავრდება ხელოვნებაში და მარადიულად გადადის ნამდვილ შემოქმედებაში" (კამიუ 2019: 341). მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში თუ ვინმეს შემოჰყავს მეამბოხე პერსონაჟი, მათ შორის ერთ-ერთი პირველი გურამ რჩეულიშვილია. მისი გმირები ფიქრობენ, მსჯელობენ, საკუთარ ცხოვრებას აანალიზებენ, ყოფის წვრილმან პრობლემებზე დარდობენ, ცდილობენ შეცვლას, ადამიანში მიძინებული გრძნობების გაღვიძებას, მოქმედებენ, უყვართ, რის გამოც უწევთ დაპირისპირება გაბატონებულ შეხედულებებსა თუ ტენდენციებთან; მათი ამბოხი, მართალია, ფიზიკურად პასიური მდგომარეობიდან, ანუ ფიქრიდან, იწყება, მაგრამ ფიქრი თავისთავად უკვე გონების მოქმედების აქტიური ფაზაა და მალე ფიზიკურ აქტიურობაშიც გადავა.

მე-20 საუკუნის 20-იანი წლების საფრანგეთში წინა პერიოდის მყარ ფილოსოფიურ საფუძველზე დაყრდნობით (კირკეგორი, ჰაიდეგერი, სიცოცხლის ფილოსოფია, ფენომენოლოგია...) ვითარდება ექსისტენციალიზმის რელიგიური ფრთა, 1940-იანი წლებიდან კი ფილოსოფიურ არენაზე ათეისტური ექსისტენციალიზმის ნაირსახეობებიც ჩნდება. მისი ძირითადი მოდუსი ადამიანური არსებობაა - ზრუნვა, შიში, გადაწყვეტილება, სინდისი... მალე ამ ახალმა მიმდინარეობამ ლიტერატურაშიც შეაღწია, რაც დღეს ლიტერატურული ექსისტენციალიზმის სახელითაა ცნობილი.

ქართულ ლიტერატურაში რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ ჩნდება ექსისტენციალისტური ტენდენციები, უფრო კონკრეტულად, მხატვრულ ტექსტებში იგი 1970-იანი წლებიდან დასტურდება, თუმცა წანამძღვრები, როგორც ხდება ხოლმე, უფრო ადრიდან შეიმჩნევა. როგორც ევროპულ ლიტერატურაში, ჩვენთანაც მეორე მსოფლიო ომმა გარკვეული კრიზისული შეხედულებები აღმოაცენა, მაგრამ გაბატონებული მგზნებარე სოციალისტური დისკურსის პირობებში იგი აშკარად არ ჩანდა. თუმცა ეს ყველაფერი ჰაერში ტრიალებდა და იგრძნობოდა კიდეც. ხელოვნებამ, როგორც საზოგადოების მაჯისცემის უზუსტესმა ამსახველმა, ეს შეგრძნებები დაიჭირა და მხატვრულ სახეებად აქცია. და თუკი მეორე მსოფლიო ომისა და მისი შემდგომი პერიოდის დასავლურ ლიტერატურაში განვითარებულ ექსისტენციალისტურ ტენდენციებს საომარი დაფდაფების გრგვინვითა და მკვლელობათა დიდი ჯაჭვით გამოწვეული ადამიანური ტრაგედიები კვებავდა, შეგვიძლია, ქართულ ლიტერატურაში სოციალისტური დისკურსის ჩამნაცვლებელი ახალი ნარატივი ნაწილობრივ მძიმე ისტორიული ვითარებით, ნაწილობრივ კი გაცვეთილ სულიერ ფასეულობათა გაცნობიერებით ავხსნათ. ასეა თუ ისე, ფაქტი ერთია - გურამ რჩეულიშვილის პროზაში უკვე სხვაგვარი პრობლემატიკა და გამოსახვის თავისებური მანერა იჩენს თავს, რაც ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში დღემდე არაერთხელ აღინიშნა.

უბრალო ადამიანურ ყოფით პრობლემებზე ყურადღების გადატანა, ადამიანი ყოველდღიური საზრუნავითა და სატანჯველით, მისი ცხოვრების ტრაგიკული კონფლიქტები და მასთან დაკავშირებული ნეგატიური ემოციები - ესაა ჟან პოლ სარტრის, ალბერ კამიუს და მთლიანად ათეისტური ფრთის წარმომადგენელთა მხატვრული თუ ესეისტური ტექსტების თემატიკაც. ქართული სალიტერატურო სივრცისთვის უცნობი ეს პროცესი შეინიშნება გურამ რჩეულიშვილის პროზაშიც, თუმც დავძენთ, რომ ექსისტენციალურ ფილოსოფიასთან წვდომა ან მხატვრულ ტექსტებთან რაიმე შეხება ამ დროს გამორიცხულია: საბჭოთა კავშირს ევროპისგან საგულდაგულოდ იცავს „რკინის ფარდა", თანაც ეს ტექსტები თითქმის პარალელურად იქმნება „რკინის ფარდის" იქით და აქეთ (1940-50-იან წლებში).

პიროვნება და საზოგადოება

ექსისტენციალისტების მსჯელობის არეალში, რა თქმა უნდა, მოექცა ფილოსოფიის ცენტრალური თემა - ცნობიერების არსი. მათი აზრით, ყველაფერი ის, რაც მყარი და გარკვეულია, არ შეიძლება იყოს ცნობიერება. ცნობიერება მუდმივი ქმნადობაა, მუდმივი გადაწყვეტილებების, ე.ი. გარდაქმნის პროცესია. სარტრი იმას კი არ ამბობს, რომ ადამიანი მხოლოდ ცნობიერებაა, მისი ანთროპოლოგია იმას ამტკიცებს, რომ ადამიანი რაც არის, მისი ცნობიერების წყალობითაა. იგი მუნყოფიერებაა. რამდენადაც იგი არსებობს, როგორც ცნობიერი, უკვე ექსისტენტია, გამოდის ყოფიერებიდან, გადააბიჯებს ნამდვილიდან (ყოფიერებიდან, რომელიც გამორიცხავს შესაძლებლობას) შესაძლებლობისაკენ, როგორც ცნობიერების ამოქმედებისაკენ. ამ აზრს დებს იგი ტრადიციულ ცნებაში - ტრანსცენდენცი (თევზაძე 2002: 458).

პიროვნება მუდმივად იმყოფება საზოგადოების წინაშე და მასთან განსაზღვრულ კავშირში. საზოგადოება არის უნივერსალური უპიროვნო ძალა, რომელიც ანგრევს ინდივიდუალობას, ართმევს ადამიანს საკუთარ არსებას, პიროვნებას თავს ახვევს მასის გემოვნებას, ზნეობრივ ნორმებს, შეხედულებებს... ადამიანი, რომელიც სიკვდილის შიშით იდევნება, ეძებს თავშესაფარს საზოგადოებაში. მაგრამ უბედურება ისაა, რომ ეს სამყარო ვერ ახერხებს ადამიანის შეფასებას, რადგან იგი „დამსხვრეულია". „დამსხვრეული სამყაროს" თემა წითელ ხაზად გასდევს გაბრიელ მარსელის შემოქმედებას. მასში აისახა საზოგადოებაში არსებული კრიზისის გააზრება. მარსელი აცხადებს, რომ ადამიანები ისწრაფვიან მეტის „ქონებისაკენ" და ავიწყდებათ, რომ მისი მოწოდება უმეტესწილად არის „ყოფა", ანუ საკუთარი პიროვნების სხვა ადამიანებთან ურთიერთობის განვითარება. ურთიერთობის ნამდვილი ფორმები შეცვლილია გარეგნული ურთიერთობით უპიროვნო საზოგადოებასთან" (კუზნეცოვი 1970: 242).  

სიორენ კირკეგორის ფილოსოფიაში კი ერთ-ერთი მთავარი მიმართულება სამყაროს უკეთურობის გაცნობიერებაა, ვინაიდან იგი გაუსაძლისი ბოროტებითაა სავსე. ცხოვრება არაა სიხარული, ის მუდმივი მწუხარებაა. ადამიანი საკუთარი ნებით არაა მიტოვებული უცხო და პირქუშ სამყაროში, იგი უფსკრულშია ჩაგდებული. სარტრს, მართალია, პესიმისტური შეხედულება აქვს ადამიანის ბედზე, მაგრამ ეს არ გამორიცხავს აქტიურ მოქმედებას, პირიქით, გულისხმობს კიდეც ამას, არსებულ საზოგადოებაში ადამიანისთვის შესაფერისი პირობების შექმნის ცდას. მიუხედავად იმისა, რომ ეს მცდელობა განწირულია, იგი არის ადამიანის არსებობის გამართლება, ვინაიდან, ექსისტენციალური ფილოსოფიის თანახმად, თუ ადამიანი თავისუფალია, მაშინ ყველაფერი მისი ბრალია.

ამ თვალსაზრისით საინტერესოა „მუნჯი ახმედი და სიცოცხლე" (1957). აქ სათაურშივე იკვეთება, რომ მოთხრობის ერთ-ერთი ცენტრალური პრობლემა სიცოცხლე და მასთან ადამიანის მიმართებაა. ახმედი იღებს სიცოცხლეს ისეთს, როგორიც ის არის თავისთავად. იგი მთლიანად ბედისწერას მინდობილი პერსონაჟია. ახმედის საარსებო სივრცე მხოლოდ ზღვით შემოიფარგლება, იგი ბავშვობიდანვე ერთსა და იმავეს აკეთებს: გადის ზღვაში, თევზს იჭერს, ყიდის, ცურავს, დახრჩობისაგან იხსნის განსაცდელში ჩავარდნილ ადამიანებს - მისი სიცოცხლე მხოლოდ ამ საქმიანობითაა განსაზღვრული. „თხუთმეტი წლისა ზღვაში ღრმად შესული ათენებდა ღამეს. მისთვის წყალი ისეთივე ნიადაგი იყო, როგორც მიწა, მეტიც: ის აძლევდა თევზს, რითაც ცხოვრობდა. ზღვა მისთვის არც ლამაზი იყო, არც უშნო. ზღვა იყო ის, ურომლისოდაც ცხოვრება ვერ წარმოედგინა ახმედს" (რჩეულიშვილი 2016: 185). ეს თითქმის ავტომატური არსებობა, რომელიც მთლიანად გამორიცხავს რაიმე სახის ემოციურ დამოკიდებულებას გარესამყაროსთან, მოკლე ხნით იცვლება, როცა ზღვა ლილის მოუყვანს საჩუქრად. მხოლოდ ამ პერიოდში ხდება საინტერესო და სასიამოვნო მისი არსებობა, ცხოვრებად გარდაქმნილი ფიზიკური ყოფა ექსისტენციით ივსება. ახმედი მებრძოლი არაა, იგი მთლიანად მინდობილია მოვლენებს, ხარობს, როცა ლილი ჰყავს, თუმცა მისი გაუჩინარების შემდეგ ფიქრადაც არ მოსდის მისი ძებნა. „თევზაობის შემდეგ ხშირად ეგდო ნახევრად შიშველი ზღვის ნაპირას და ელოდა დამტვრეული ბარკასის პოვნას, რომლის ძირზეც იწვებოდა ზღვის საჩუქარი" (რჩეულიშვილი 2016: 197). სწორედ ასეთ შემთხვევებს გულისხმობს სარტრი, როცა მთლიანად ადამიანს აკისრებს საკუთარ სიცოცხლეზე პასუხისმგებლობას. „სარტრი უფლებას არ აძლევს ადამიანს, შეიმსუბუქოს პასუხისმგებლობა რაიმე მიზეზით [...] მასში დაფარულია დიდი შესაძლებლობანი, მაგრამ გარემოება მათი გამოვლენის შესაძლებლობას არ აძლევს, ოჯახი არ ჰყავს იმიტომ, რომ მეგობარი ვერ იპოვა, საგმირო საქმის გაკეთებას აპირებდა, მაგრამ ვერ მოახერხა და სხვა. სარტრი ბიჰევიორისტივით მოითხოვს მოქმედებას, რომ ამის საფუძველზე დაასკვნას მოქმედზე" (თევზაძე 2002: 461). ამ თვალსაზრისით ახმედი სწორედ იმას იღებს, რასაც საკუთარი მოქმედებით იმსახურებს, მისი ცხოვრება მხოლოდ შრომაა, თავჩაღუნული, მორჩილი და შედეგიც შესაბამისია - ტანჯვა, უსიხარულო დღეები, დაუსრულებელი მოლოდინი და ყოფის უკანასკნელ წუთებში სრული მარტოობა.

ინტერსუბიექტურობა და მოქმედება

ექსისტენციალისტური ფილოსოფიისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია ინტერსუბიექტურობა. მასზე თითქმის ყველა თეორეტიკოსი ვრცლად მსჯელობს. სარტრისთვის სუბიექტურობა არ არის მკაცრად ინდივიდუალისტური, რადგან მიაჩნია, რომ cogito-ში[1] ადამიანი საკუთარ თავთან ერთად სხვასაც მოიაზრებს. შეუძლებელია მკაცრად შემოსაზღვრო „მე", რადგან მასში აუცილებლად იგულისხმება „სხვაც". „ადამიანი, რომელიც cogito-ს მეშვეობით ჩასწვდება საკუთარ თავს, უშუალოდ აღმოაჩენს ამასთან ერთად სხვებსაც, როგორც საკუთარი არსებობის პირობას. [...] იმისთვის, რომ მივიღო ჭეშმარიტება ჩემზე, მე უნდა გავიარო ჯერ სხვაზე. სხვა საჭიროა ჩემი არსებობისათვის ისევე, როგორც ჩემი თვითშემეცნებისათვის, ამ პირობებში ჩემი შინაგანი სამყაროს აღმოჩენა მე მიხსნის ამავე დროს „სხვასაც", როგორც ჩემ წინ მდგომ თავისუფლებას, რომელიც აზროვნებს და ან მომხრეა ჩემი, ან მოწინააღმდეგე. ამრიგად, იხსნება მთელი სამყარო, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ ინტერსუბიექტურობას" (სარტრი 2006: 47). ხოლო ფილოსოფოსისა და მწერლის გაბრიელ მარსელისთვის უმნიშვნელოვანესი კითხვა არის - „ვინ ვარ მე?". ხანგრძლივი კვლევის შედეგად ისიც ანალოგიურ დასკვნამდე მიდის - ადამიანის ყოფიერებაზე ყოველთვის გავლენას ახდენენ სხვა ადამიანები და იგი გარკვეული ხარისხით ყოველთვის არსებობს სხვებისთვის. „რამდენადაც ადამიანი მუდმივად ურთიერთობს სხვა ადამიანებთან, ამიტომ ამ სხვათა წარმოდგენა მასზე სულერთი არ არის მისი თვითცნობიერებისათვის. ბევრი დრამის საფუძველში დევს კონფლიქტი, რომელიც აღმოცენდება იმ მკვეთრად განსხვავებულ წარმოდგენებს შორის, რასაც ფიქრობს ადამიანი საკუთარ თავზე და როგორც იღებენ მას სხვები" (კუზნეცოვი 1970: 236).

ინდივიდუალური „მე"-სა და ადამიანთა კოლექტივის ურთიერთობის პრობლემატიკა თვალსაჩინოდაა წარმოჩენილი გურამ რჩეულიშვილის „ალავერდობაში" (1959). მოთხრობის ცენტრალური პერსონაჟი, „ბურჯის თავზე მჯდომი მარტო კაცი", თავიდან ბუნებასთან თანაზიარობას ცდილობს: „მღეროდა კაცი თავისი ხმით, შრიალებდა ბუნება თავისი ხმით და მხოლოდ ახლა, შუაღამის ხანს, დამყარდა მთლიანი, უნაპირო დღესასწაული ალაზნის ველზე" (რჩეულიშვილი 2016: 338); შემდეგ კი მკვეთრად აქტიურდება და სურს, რაღაც საერთო გამოძებნოს ამ დღესასწაულზე შეკრებილ, განცალკევებულ და ერთმანეთთან დაუკავშირებელ ადამიანთა ყურადღების მისაქცევად და გასაერთიანებლად: „ეს უზარმაზარი მთვრალი მასა უცნაური არაკავშირით ღრეობს ერთად" (რჩეულიშვილი 2016: 340)[2]. მოთხრობის დასაწყისიდანვე „მე"-სა და სხვას შორის ჩაშლილი კონტაქტი ერთ-ერთი აქტუალური პრობლემაა. ფიზიკური ერთობის სულიერ ერთიანობად გადაქცევა გმირისთვის მთავარი მიზანი ხდება. მაგრამ ეს რთული მისიაა. მისი დაძლევისთვის გურამს სერიოზული ძალისხმევა სჭირდება, ამისთვის ინდივიდი უნდა გამოვიდეს საკუთარი საზღვრებიდან და კომუნიკაციურ კავშირებში ჩაერთოს კოლექტივის დანარჩენ წევრებთან. როგორ ახერხებს პერსონაჟი ამის მოგვარებას?

თავიდან სპონტანურად მიღებული გადაწყვეტილება ქროლისას შედარებით მწყობრ გეგმად იქცევა. როგორც გაბრიელ მარსელი ამბობს, ამ პროცესში აუცილებელია მეორე ადამიანი მიიღო არა როგორც უცხო „იგი", არამედ როგორც ინტიმურად ახლო და მონათესავე „შენ". წინააღმდეგ შემთხვევაში დიალოგი არ შედგება, დიალოგში მხოლოდ ორი პირია - „მე და შენ". „მე და იგი" შეუძლებელი კომუნიკაციური სტრატეგიაა. ამიტომ ცდილობს გურამი განცალკევებული ხალხის დაკავშირებას, რაღაც საერთო საინტერესო ამბის შექმნას, და რადგანაც ეს ამბავი თავისით არ იქმნება (ან იქმნება ძალიან ხანმოკლე დროით), იძულებული ხდება, თავად გამოიგონოს იგი. თუკი „ალავერდობის" პრობლემატიკას რელიგიური ექსისტენციალიზმის თეორიის პოზიციიდან გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რა მნიშვნელოვანია მოქმედების ადგილი და დრო. ადამიანთა სულიერი გაუცხოების პრობლემის გადაჭრა მარსელს რელიგიური რწმენის გზით ესახება. „ინტერსუბიექტურობის უმაღლეს ფორმას მისთვის წარმოადგენს ადამიანის ურთიერთობა ღმერთთან რწმენის საფუძველზე, რაც აუცილებელი პირობაა სულიერი კავშირის საკუთრივ ადამიანური ფორმების განვითარებისათვის" (კუზნეცოვი 1970: 241). ტრაგიკული მარტოობა მოთხრობაში გადაილახება რწმენასთან კავშირში („მთელი ამ ხედვის უზარმაზარ სივრცეში არ არის არც ერთი გოჯი, რომელსაც არ სწყალობდეს შემოქმედის დალოცვა"), რისი კონკრეტული საგნობრივი ნიშანიც აქ არის ალავერდის ტაძარი. სწორედ ტაძრის მეშვეობით (გუმბათზე ფიზიკურად ასვლით) ხდება იმ გაუცხოების დაძლევა, რაც დღესასწაულზე შეკრებილ ცალკეულ ადამიანთა შორისაა. თუ ტექსტურ ქსოვილში უფრო ღრმად ჩავალთ, შეიძლება ცალკეული ქრისტიანული ნიშნებიც დავლანდოთ: მსხვერპლის გაღება (გურამის თავგანწირვა), გულმოწყალება და მიტევება („იმათზე ილოცე, დედი"), იმედი („ჩვენ ორი დღით დავიბენით, რომ ახალი ძალით გვეგრძნო ნამდვილი შემოქმედური სიამოვნება შრომისაგან") და სიყვარული („ზედმეტი გრძნობისაგან დაცლილ აზროვნებას დაუბრუნდა მოულოდნელი სიცხადე და რაღაც განუსაზღვრელად ახლობელი, წონიანი ჩაიღვარა მის გულში"). და მიუხედავად იმისა, რომ, როგორც ავტორი ამბობს, დაბლა ჩამოსულ გურამს მხოლოდ ცხენის მიგდებული ლეში აგონებს მის „უნაყოფო სურვილს", მაინც რჩება განცდა, რომ ეს უნაყოფობა დროებითია; დროებითია, რადგან „ჩვენ ორი დღით დავიბენით" მხოლოდ და რაც მთავარია, ვიგრძენით მთავარი - „ვნების სიმძაფრე შენებაშია", ანუ ვიპოვეთ გზა სიცოცხლის გასაგრძელებლად. ეს ყველაფერი ადამიანთა ჩაშლილი კომუნიკაციურობის აღდგენის მძლავრ იმედს ტოვებს მკითხველში, განსაკუთრებით მოთხრობის ბოლო სიტყვების ფონზე: „სინათლეები სულ მატულობს და საოცარი ჰარმონიით ერევა ალაზნის მდუმარე ველს". 

სიზიფე, აბსურდი, თვითმკვლელობა

სიორენ კირკეგორისთვის მთავარი მიმართულება არის სამყაროს უნდობლობის, ტრაგიზმის, გაცნობიერება, იგი აღსავსეა გაუსაძლისი ბოროტებით. ოპტიმისტი ადამიანები ღრმად ცდებიან, ცხოვრება არაა სიხარული. კირკეგორი თვლიდა, რომ ფილოსოფია ადამიანის პატარა პრობლემებისკენ უნდა მიბრუნდეს, უნდა დაეხმაროს მას, შეაცნობინოს საკუთარი „მე". კამიუსთვის კი მთავარი ცხოვრების აბსურდულობის პრობლემაა, მის პესიმიზმს კვებავს ორი ფაქტორი: 1) ადამიანი უძლურია სიკვდილთან - სიკვდილი აზრს უკარგავს ყოფას, სიხარულს, წარმატებას; 2) იგი უძლურია ბუნებასთანაც - უმწეოა მილიონობით წლის ბუნებასთან შედარებით.

უაღრესად საინტერესო კონოტაციური ველი აქვს 1956 წელს დაწერილ მოთხრობას „მთებიდან ქალაქამდე", რომელშიც ცხენის, სალამურას, ტრაგიკული ცხოვრების ამბავია აღწერილი. ამ პერიოდის თხზულებათაგან იგი გამორჩეულია თავისი აქტიური, მებრძოლი პათოსით. რამდენიმეგვერდიანი მოთხრობა გმირის მთელ სიცოცხლეს მოიცავს, ტექსტის პირველადი ენობრივი ქსოვილის მიხედვით კი ეს გმირი ცხენია, თუმცა სიღრმეში მისი ამბით ადამიანის უმთავრეს ექსისტენციალურ პრობლემათა მთელი ჯაჭვია დამალული.

დაბადებით თავისუფალი სალამურა (იგი მთების ლაღი შვილია) ადამიანთა ტყვეობაში ექცევა და აქედან იწყება მისი განსაცდელიც. სალამურაში ზუსტად იკვეთება სამყაროსთან, მის მკაცრ კანონებთან მორკინალი ადამიანი, რომელიც ცდილობს საკუთარი არსებისა და არსებობის დაცვას იმ დროსა და სივრცეში, სადაც იგი ბედნიერია. მაგრამ დაპირისპირებული სამყარო (ცხოვრება) მის დამორჩილებას ცდილობს და ახერხებს კიდეც. სალამურას უკანასკნელი გაბრძოლება მხედრის გადმოგდება და დოღიდან გაქცევაა, რაც მას მშობლიურ წიაღში (მთებში) დაბრუნების გარანტი ჰგონია, მაგრამ მკაცრად ცდება - ხიდიდან ვარდება და ფეხებს სამუდამოდ იზიანებს. მოთხრობაში კარგად ჩანს ის უიმედობა, რომელიც ექსისტენციალიზმის ათეისტურ ფრთას ახასიათებდა: დამსხვრეული სამყარო, მასთან გაწყვეტილი კავშირი და ამის გამო მარტო დარჩენილი ადამიანი, სევდა, შიში, მარტოობა, უიმედობა. ეს ყველაფერი ლინეიკაში შებმული ყოფილი სალამურას (აწ უკვე კოლას) აწმყოა.

ალბერ კამიუმ ექსისტენციალისტურ ფილოსოფიაში შემოიტანა „აბსურდის" ცნება და ამ აბსურდისგან თავის დაღწევის ერთ-ერთ საშუალებად აღიარა ბუნტი, ეს თავისუფლებისაკენ მიმავალი გზაა და იგი ირაციონალური სამყაროსაგან გათავისუფლების გულისხმობს. სალამურას მთელი ცდა, ბრძოლა მთებიდან დოღამდე არის ბუნტი: გაავებული და გაშმაგებული ცხენის მოსატეხად ადამიანები მას აშიმშილებენ, დაუძლურებულს უნაგირს ადგამენ და იმორჩილებენ, ცოტა ღონეს მოიკრებს თუ არა, კვლავ ცდილობს გაქცევას ანუ მიისწრაფვის თავისუფლებისაკენ, მაგრამ ვერ ახერხებს, ბოლო საბედისწერო გაბრძოლება კი ბუნტის დასასრულია:

„ერთი წლის გახედნილ ულაყს უზომოდ მოუნდა ტრამალში ნავარდი. კიდევ უფრო სწრაფად მოუნდა ჭენება და მთლიანად დაკარგა შეგრძნება. უცებ მოსხლეტით გადახტა გვერდზე, ხალხს თავზე გადაევლო და გაუჩინარდა.

თავგაჩეხილი მხედარი მოედანზე დარჩა.

ქუჩაში გავარდნილმა მისკენ მომავალი მანქანა დაინახა: შეეშინდა, დაფრთხა;

დაუფიქრებლად გადაეშვა დაბალი ხიდიდან" (რჩეულიშვილი 2016: 69).

ტრაგიკულად დასრულდა კონფლიქტი სამყაროსთან. მოთხრობის ფინალში ჩვენ ვხედავთ დაუძლურებულ და ბედთან შეგუებულ სალამურას. კამიუსთვის ადამიანი ხომ სიზიფეა, რომელიც ერთგულად ასრულებს თავის მოვალეობას, ლინეიკაში შებმული კოლაც ზუსტად ასეთი სიზიფეა:

„მელინეიკე იჯდა და ყალიონს აბოლებდა. კოლად შერქმეული სალამურა კი იდგა ფერდებშეცვენილი, დასუსტებული.

მხოლოდ თვალები ჰქონდა ძველებურად მოწყენილი და წყლიანი" (რჩეულიშვილი 2016: 70).

ზოგადად ამ მოთხრობით გურამ რჩეულიშვილმა შექმნა მხატვრული სახე ირაციონალური, აბსურდული სამყაროს წინააღმდეგ აჯანყებული ადამიანისა, რომელსაც არაფერი გამოსდის და საბოლოოდ სიზიფედ იქცევა.

ალბერ კამიუს მიაჩნია, რომ გამოსავალი აბსურდული სიტუაციიდან ხშირად არის თვითმკვლელობა. იგი ტრაგიკული და მტანჯველი ცხოვრების დასასრულია, ერთგვარი შვებაა. „თვითმკვლელობას ყოველთვის მხოლოდ სოციალურ ფენომენად მიიჩნევდნენ. აქ კი პირიქით, თავიდან საკითხი დამოუკიდებელ აზროვნებასა და თვითმკვლელობას შორის მიმართებაზე დგას. მსგავსი გადაწყვეტილება გულის სიღრმეში მწიფდება, დიდი ნაწარმოების მსგავსად. ეს თავად ადამიანმაც არ იცის. იგი ერთ მშვენიერ საღამოსაც გაისვრის ან თავს დაიხრჩობს" (კამიუ 2013: 13). სამყარო ადამიანს ცხოვრების სხვადასხვა საფეხურზე შესაძლოა სხვადასხვა სახით წარმოუდგეს. მაგრამ როგორც კი მასში ილუზიები და იმედები ქრება, როგორც კი სამყარო საზრისისაგან იცლება, ადამიანი იქ საკუთარ ადგილს ვეღარ ხედავს და ეს განხეთქილებაა სწორედ აბსურდის საწყისი, - მიაჩნია ალბერ კამიუს.

მზია ბათარეკას ასულს (მოთხრობიდან „ბათარეკა ჭინჭარაული", 1959) იმ მკაცრ სამყაროში, სადაც იგი ცხოვრობს, თავისი გამორჩეული, განსაკუთრებული, მშვენიერი სამყარო აქვს შექმნილი. ეს არცაა გასაკვირი - მზია 13 წლისაა და მის თვალწინ მხოლოდ ზმანებად იშლება რეალობა, უფრო სწორად, რეალობა კი არ იშლება, არამედ ის, რასაც მზიას ფანტაზია ძერწავს. რა სამყაროა ეს? მივმართოთ ტექსტს: დილიდან შუადღემდე უსარკოდ თითებით ივარცხნის თმებს, მისი სახე გაბრწყინებულ თვალებადაა ქცეული, სხეული გრძნობს, რომ იგი უნაკლოა, მის გარშემო ყველაფერი შეყვარებულია, უხმარი ხმლებით იბრძვიან მისი გულისთვის რაინდები - „ათას სიყვარულს ჰპირდება მათ ქალის გული" (რჩეულიშვილი 2016: 294). მზიას პიროვნება უგულებელყოფა ცხოვრების გარკვეულ სფეროებს, მიუხედავად იმისა, რომ ასაკის გამო მათზე ცხადი და მკაფიო წარმოდგენა ჯერ არ აქვს, თითქოს ინტიუიციურად გრძნობს, რომ ისინი მის წარმოსახულ სამყაროს ეწინააღმდეგებიან. ამიტომაც მას უყვარს თავისი ორი სახელი - ყველაზე მეტად ხევსურული მზია (რაც, სავარაუდოდ, მისთვის სილამაზესთან, მშვენიერებასთან, რომანტიკულ განცდებთან ასოცირდება) და ქართული თამარი (აქ კი გადამწყვეტ მნიშვნელობას გენეტიკური კოდი უნდა ასრულებდეს). „დანარჩენი ორი, სანდუა და ბუბა, ეჯავრება, ისინი პატარას მომავალ ქმრიან ჯაფაზე უყვებიან ქვეშეცნეულად" (რჩეულიშვილი 2016: 294). ეს უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ მზიას სამყაროში თავისუფლება და რომანტიკულობა ფასობს და ბატონობს კიდეც, და ამავდროულად, მისი აზრები მიწიერი, ყოველდღიური, ჩვეულებრივი ადამიანური ყოფისა და ტკივილისაგან შორსაა (არ შეუძლია თესვა, მკა, ცომის მოზელა, დაგვა). არა მარტო აწმყოში, საკუთარ მომავალშიც კი მათ ვერ ხედავს. „ზის ქურქში გამოხვეული ეს უცნაური არისტოკრატი ქალი, რომელიც ბუნებამ აქ, შატილში, გააჩინა და ელის" (რჩეულიშვილი 2016: 294).

მზიას ხასიათის გასახსნელად და მომავალი ტრაგედიის საანალიზოდ საინტერესოა ლეგენდა, „რომლის მოყოლითაც ის იძინებს, რომელიც ესიზმრება დაძინებულს და არც ესიზმრება" (რჩეულიშვილი 2016: 295). „არც ესიზმრება" - კიდევ ერთი მინიშნებაა იმაზე, რომ ეს მხოლოდ წარმოსახვა კი არა, რეალობაცაა მზიას სამყაროსი. ამ ლეგენდაში მთავარი პერსონაჟი ჯიხვებზე მონადირე ვაჟია, რომელმაც ოჩოპინტრე გაანაწყენა. გარკვეული ხნის შემდეგ ნადირობის ღმერთი აპატიებს მას, ხედავს რა, რომ ვაჟს მეტი არაფერი შეუძლია, და კვლავ რთავს ნადირობის ნებას, მაგრამ ერთი პირობით: ხარირემს არ უნდა ესროლოს. მაგრამ ვაჟი პირობას არღვევს, რისთვისაც ისჯება სამუდამოდ - ნადირობის უნარს კარგავს. შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს ლეგენდა ერთგვარად წინასწარმეტყველურია მოთხრობაში. ვაჟი მეამბოხეა, წესების დამრღვევი, ბუნებით თავისუფალი, თავნება და სურვილის ასასრულებლად ყველაფერზე წამსვლელი. მის ამ თვისებებზე პედალირება ააშკარავებს მზიას ხასიათსაც და მიგვანიშნებს, რომ მზიაც ადამიანთა ამ ტიპს ეკუთვნის. რაც მალევე ცხადდება კიდეც.

ექსისტენციალურმა ფილოსოფიამ უმთავრეს პოსტულატად აღიარა თვითმკვლელობა და მას რამდენიმე სხვადასხვა მიზეზი და ახსნა მოუძებნა. გადაიტანა რა სოციალური სფეროდან აზროვნების სფეროში, მიანიჭა მას განსაკუთრებული დატვირთვა და ინდივიდუალისტური ხასიათი. ადამიანის ტვინში მომწიფებულ ამ გადაწყვეტილებას კი უეცრად გაჩენილი მძაფრი განხეთქილება იწვევს. „ჩვენდამი სამყაროს უცვლელი მტრული დამოკიდებულება ათასწლეულებს ითვლის. სულ ერთ წამში ის ჩვენთვის გაუგებარი ხდება, რადგან საუკუნეების მანძილზე ჩვენთვის ნაცნობი მხოლოდ ის ფიგურები და სურათები იყო, რომლებიც მანამდე ჩვენვე ჩავდეთ მასში, ახლა კი ძალებმა გვიღალატა და ვეღარ ვაგრძელებთ ამ ფარსს. სამყარო ხელიდან გვისხლტება, რადგან ხდება ისეთი, როგორიც არის. ეს ჩვეულებისამებრ შენიღბული დეკორაციები რეალურ სახეს იბრუნებს" (კამიუ 2013: 27-28). მზიას დეკორაციები (მისი წარმოსახული მშვენიერი სამყარო) წამიერად ინგრევა მამის მიერ გაწნილი სილის შედეგად, მისთვის უეცრად ხდება ნათელი, რომ ის მშვენიერი სამყარო, სადაც ტინის კედლებიც, ძველი სკივრიც, ქვის კიბის საფეხურებიც, იებიც, ქედებიც, თითქმის ყველაფერი მასზეა შეყვარებული, არ არსებობს. ესაა უაღრესი სასოწარკვეთილების განცდა, აქამდე არსებული სამყაროს ნგრევა, იმის შეგრძნება, რომ რეალური სწორედ ისაა, რასაც „სანდუა და ბუბა" ჰქვია და რასაც მზია აქამდე იგნორირებას უკეთებდა. „აბსურდის გრძნობას ნებისმიერი ადამიანი ნებისმიერ მოსახვევში შეიძლება შეეჩეხოს" (კამიუ 2013: 22-23), - წერს კამიუ. მზიას ცხოვრებაშიც ზუსტად ეს წამი დგება და როგორც კი ეს ყველაფერი ცხადი ხდება, ზუსტად იმავე წამში მოდის აღიარება - „სიცოცხლე არ ღირს" - ეს კი თვითმკვლელობისთვის საკმარისი მიზეზია. როგორც ექსისტენციალისტები ამბობენ, ეს ილუზიებისაგან დაცლილი სამყაროა, სადაც ადამიანი თავს უცხოდ გრძნობს. პროცესი შეუქცევადია. გაუცხოებულ სამყაროს მხოლოდ ერთი გზა აქვს და იგი თვითმკვლელობისკენ მიდის. „ჭერხოს შუაში გამქრალი შუაცეცხლის ჯაჭვზე ჩამოეხრჩო მზია ბათარეკას ასულს თავი" (რჩეულიშვილი 2016: 297).  

აბსურდზე საუბრისას ალბერ კამიუ ამ პროცესის ფორმირებაში სამყაროს როლსაც განსაზღვრავს. სამყარო ამ დროს ადამიანისთვის არც რაციონალურია და არც ირაციონალური, ის უბრალოდ უგუნურია. თავად ირაციონალურის თემა კი ექსისტენციალისტებისათვის უკავშირდება საკუთარ თავთან კონფლიქტში მყოფ გონებას, რომელიც თავისი თავის უარყოფით თავისუფლდება (კამიუ 2013: 79). ამიტომაა, ექსისტენციალისტების აზრით, თვითმკვლელობა (და ზოგადად, სიკვდილი) ხსნა და ამ უგუნური სამყაროსგან თავის დაღწევის საშუალება, ტანჯვის დასასრული.

სიკვდილის თემა საკმაოდ მნიშვნელოვანია გურამ რჩეულიშვილთან და მრავალი ვარიაციით გვხვდება კიდეც სხვადასხვა მოთხრობაში, ერთი მათგანია „ირინა და მე" (1959). მოთხრობის მთავარი პერსონაჟი ძიების პროცესში მყოფი ახალგაზრდა კაცია, აქ თავიდანვეა მინიშნებული, თუ როგორ უნდა პერსონაჟს ისტორიაში გადასახლება, როგორ ვერ ეგუება და ვერ უგებს აწმყოს, თანამედროვე ადამიანებს, ამიტომ წერს ხევსურების ცხოვრებაზე, მათ ქიშპობაზე, ბრძოლაზე, ქალის მოტაცებაზე, თანასოფლელთა წინააღმდეგ ამბოხსა და გადასახლებაზე, ერთი სიტყვით, სიცოცხლით სავსე არსებობაზე... დღეს კი ეს ყველაფერი შეუძლებელია, დღეს მხოლოდ ამის აღწერა თუ შეუძლია თანამედროვე ადამიანს, ამიტომაც აღწერს გურამი და დროდადრო გადასახლდება ხოლმე მათ ცხოვრებაში საკუთარ წარმოსახვაში. გრძნობს, რომ ნამდვილი ცხოვრება მხოლოდ წარსულშია, მხოლოდ მოთხრობის გმირებს აქვთ და არა მათ ავტორს („მარტო შენი გმირები ატარებენ დროს"), საზოგადოებაში უხერხულად გრძნობს თავს, მაშინაც, როცა მხიარულადაა და ამიტომ ნელ-ნელა გაირიყება („მერე ჩვეულებად გადაექცა მარტო ყოფნა, მარტო მხიარულება"). სიყვარულიც კი მთლიანად წარმოსახვის სფეროში ექცევა და ხან ვიღაც „გონებაში შეკოწიწებული" უყვარს, ხანაც თავისივე ნაწერების პერსონაჟები...

როგორც ვხედავთ, გურამი, მართალია, სამყაროს აბსურდულობას არ აღიარებს, მისი გადაწყვეტილება ასეთი რადიკალური არაა, მაგრამ ნათლად ჩანს სამყაროსთან დამოკიდებულების პრობლემა, გარკვეული ჩაკეტილობა საკუთარ თავში, მიუღებლობა თუ კრიზისი ადამიანებთან ურთიერთობებში, გურამი აშკარად ექსისტენციალიზმის მაძიებელი ტიპია. სწორედ აქ იკვეთება ექსისტენციური ფილოსოფიის კიდევ ერთი საკვანძო საკითხი - გაუცხოების პრობლემა. „გაუცხოება ადამიანის მდგომარეობაა, როცა მისი ძირითადი მოქმედება საკუთარი სიცოცხლისა და ბედნიერების წინააღმდეგაა მიმართული", - აღნიშნავს ზურაბ კაკაბაძე წიგნში „ეგზისტენციალური კრიზისის პრობლემა და ედმუნდ ჰუსერლის ტრანსცენდენტალური ფილოსოფია" და შემდეგ ვრცლად საუბრობს ე. წ. „ტექნიკურ გაუცხოებაზე": „ტექნიკური გაუცხოება" - ესაა ადამიანის თვითგაუცხოება, რომელიც წარმოიშობა მისი ტექნიკური საქმიანობის შედეგად, უფრო სწორად, წარმოიშობა იმის გამო, რომ კაცობრიობა თავის ძირითად საქმიანობად ტექნიკურ საქმიანობას მიიჩნევს და ავითარებს მას სწორედ როგორც ძირითად საქმიანობას. „ტექნიკური გაუცხოება" ნიშნავს ადამიანის თვითგაუცხოებას ტექნიკის კულტისა და ფეტიშიზაციის საფუძველზე" (კაკაბაძე 2011). როგორც ვხედავთ, გაუცხოების ეს სახე თანამედროვე, მაღალტექნოლოგიური სამყაროს „დამსახურებაა", ამ განვითარებულ ყოფაში დაკარგული ადამიანის ტრაგედიაა. „ირინა და მე"-ს მთავარი პერსონაჟის ისტორიისაკენ სწრაფვის, საკუთარი მოთხრობების სივრცეში წარმოსახვითი გადასახლების მიზეზიც სწორედ ესაა. მოთხრობის პირველ თავში პერსონაჟისეული რეფლექსია სავსებით საკმარისია ასეთი დასკვნისათვის. მეორე თავიდან კი თანდათან აქტიურდება მისი მოქმედება, გურამი კარჩაკეტილ ცხოვრებაზე უარს ამბობს, დადის ხან სავსე, ხან კი ადამიანებისგან ცარიელ ქუჩებში, ყველა უყვარს, ყველას ესალმება, მაგრამ მაინც რაღაც ისე არაა...

ერთი ასეთი ხეტიალის დროს საბედისწერო შემთხვევას წააწყდება - უცნობ ქალს გამოიხსნის მოძალადეებისგან. თავიდან ამ ფაქტის წინაშე აღმოჩენილი პერსონაჟის გონება წუთიერად კვლავ წარმოსახვაში გადადის, თითქოს ქვეყანაში შემოჭრილი უცხო მტრის ხელიდან უნდა გამოიხსნას უმწეო ქალწული და ამ მიზნით გადაევლება ქვითკირის გალავანს, მაგრამ საბოლოოდ რეალობაში დაბრუნებულ გურამს მართლაც უხდება გამკლავება ორ მოძალადესთან. ის, რაც მოთხრობაში ამის შემდეგ ვითარდება, ჩვეულებრივი სიყვარულის ამბავია თავისი პერიპეტიებით, რომელიც, თავად ავტორის თქმით, „არ განსხვავდება ათასი სხვა სიყვარულისაგან", მაგრამ მაინც „არ იწვევს შაბლონის გრძნობას".

მიუხედავად იმისა, რომ მწერალი ძლიერი და ვნებიანი სიყვარულის შესახებ მოგვითხრობს, განგაშის გრძნობა მთელ მოთხრობას გასდევს, იგი პირველივე სტრიქონებიდან იწყება, როდესაც გურამის მოთხრობაში სამუკა წიკლაური იათამზეს იტაცებს და რეალურ სიყვარულში თანდათან ტრაგედიაში გადადის. ერთი შეხედვით, ამ ტრაგედიის მიზეზი ეჭვიანობაა - იმის განცდაა, რომ ირინა მანამდე სხვისი იყო და გურამის შემდეგაც შესაძლოა კვლავ სხვისი გახდეს, ეს მტანჯველი ფიქრები იმდენად იპყრობს პერსონაჟის გონებასა და ცნობიერებას, ულვაშებიანი მკერდგაბანჯგვლული კაცის აჩრდილი იმდენად ღრმად იბუდებს გურამის ფიქრებში, რომ იგი უკიდურეს გადაწყვეტილებამდე მიჰყავს. ესაა ის ნაბიჯი, რომლის შემდეგაც ირინა ვეღარ გახდება სხვისი. გურამისთვის სამყაროსთან ჰარმონიული თანაარსებობის განმაპირობებელი კი არ ხდება სიყვარული, პირიქით, ყველა ხიდს ანგრევს და ადამიანებთან ყველა კონტაქტს ჩაშლის: „ხმები უხმობამდე საშიში ხდებიან. მთლიანად იპყრობს ჩემს სხეულს შიში და საერთოდ უშიშარი, შეშინებული კაცის ხმით, ყინულზე გამყინავი, გამკვეთი მთელი ხმით ვყვირი: „შენ, ბოზო, გაიშლები ისევ თბილისის ქუჩებში" (რჩეულიშვილი 2016: 331). „ნახტომში არ არის უკიდურესი საფრთხე... საფრთხე იმ მოუხელთებელ წამშია, ნახტომს რომ უსწრებს წინ", - წერს კამიუ. ქალის მშვიდად ნათქვამი სიტყვები - „ჰო, მე ბოზი ვარ და ვიქნები პირველივე შემხვდურის" - იქცევა ამ საბედისწერო წამად, რომელიც ცხოვრების აბსურდულობას აგრძნობინებს გურამს, ეს კი გაუცხოებულ სამყაროსთან კავშირის არსებობას გამორიცხავს და მოქმედებას საკუთარი (ამ შემთხვევაში, საყვარელი ქალის) სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართავს - მკვლელობის უპირობო მიზეზი ხდება. ეჭვი და ბრაზი, რაც ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ირინას მკვლელობის მიზეზად იქცევა, ამავდროულად გურამის სამყაროსთან გაუცხოებას საბოლოოდ აფორმებს და აზრდაკარგული ცხოვრების განმაპირობებლად გვევლინება. ამ ყველაფერს ადასტურებს მოთხრობის ფინალში ერთგვარი სიურრეალისტური სცენაც - აბსურდული სამყაროს სურათი: ულვაშა კაცი, ირგვლივ სიცხე მატულობს, გარშემო დაუწერელი ქაღალდები ყრია, პაპიროსის ნამწვავები, არყის ბოთლები, ირინას სუნთქვაც ისმის ოთახის იქიდან... ფიქრებისა და აზრების საშინელ ქაოსში გურამს რეალობის აღქმა და აღიარება უჭირს: „სიბრაზის ამოხეთქვასავით იმართება ჩემი სხეული თავისი თავის წინააღმდეგ: გურამ! იყავი მკვლელი, ოღონდ ნუ იქნები მატყუარა! [...] ისევ უძლური ირონია მეუფლება, ...მე მოვიკლავ თავს, როცა აღარ იქნება მოსალოდნელი ყველაფერი ის, რაც მოხდა, დინჯად, მშვიდად გავტენი იარაღს და ღიმილით ვესვრი ჩემს შუბლს.

„ეს იქნება ერთადერთი ღირსშესანიშნავი ამბავი, ჩემო გურამ, შენს ცხოვრებაში, რომელსაც შემდეგ ვეღარ აღიქვამ თუ გადმოსცემ..." (რჩეულიშვილი 2016: 334-335).  

როგორც კამიუ ამბობს, „ეს იმის აღიარებაა, რომ სიცოცხლისგან გაბეზრებული ხარ და მისი არაფერი გაგეგება... ეს მხოლოდ იმის აღიარებაა, რომ „არ ღირს სიცოცხლე" (კამიუ 2013: 14). ამ მოთხრობაში ცხოვრების უაზრობისა და თვითმკვლელობის პრობლემატიკა ზუსტად თავსდება ალბერ კამიუს აბსურდისა და თვითმკვლელობის ექსისტენციალისტურ თეორიაში.

* * *

ამრიგად, როგორც კვლევამ აჩვენა, გურამ რჩეულიშვილის მხატვრულ ტექსტებში უკვე ჩანს იმ პრობლემატიკის საწყისები, რომელიც მის თანამედროვე დასავლეთევროპულ კულტურულ სივრცეს აწუხებდა და რომელიც ქართულ ლიტერატურაში ჩამოყალიბებული სახით მოგვიანებით, დაახლოებით ორი ათწლეულის შემდეგ, იწყებს გამოვლენას. 1950-იანი წლების, უპირველესად კი გურამ რჩეულიშვილის მხატვრული პროზა პირველი ნაბიჯია ამ გზაზე.

გამოყენებული ლიტერატურა:

თევზაძე 2002: თევზაძე გ. XX საუკუნის ფილოსოფიის ისტორია. თბილისი: სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2002.

კაკაბაძე 2011: კაკაბაძე ზ. „ექსისტენციალური კრიზისის" პრობლემა და ედმუნდ ჰუსერლის ტრანსცენდენტალური ფენომენოლოგია. ელექტრონული ჟურნალი „ბურუსი". მის.: https://burusi.wordpress.com/2011/07/05/kakabadze-3/

კამიუ 2013: კამიუ ა. სიზიფეს მითი. თბილისი: „აგორა", 2013.

კამიუ 2019: კამიუ ა. ამბოხებული ადამიანი. თბილისი: „აგორა", 2019.

კუზნეცოვი 1970: Кузнецов В. Французская буржуазная философия ХХ века. Москва: Мысль, 1970.

რჩეულიშვილი 2016: რჩეულიშვილი გ. [მოთხრობები]. თბილისი: „ქარჩხაძის გამომცემლობა", 2016.

სარტრი 2006: სარტრი ჟ.-პ. ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია = L'existentialisme est un humanism. თბილისი: „ჯეოპრინტი", 2006.

[1] cogito (ლათ.) - მე.

[2] ხაზი ორივეგან ჩემია, ა. ნ.