90 წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც ტერენტი გრანელი უპატრონოდ მიაბარეს პეტრე-პავლეს სასაფლაოს მიწას. თითქმის აღარავინაა მისი თანამედროვე... გავიდა დრო - ულმობელი და სასტიკი, დრო ბრძოლისა და ნგრევისა, მერე დადგა ჟამი გაუსაძლისი მდუმარებისა, შემდეგ - მივიწყებისა. მოდიოდნენ თაობები, ეცნობოდნენ მშობლიური ლიტერატურის ისტორიას და გრძნობდნენ, რომ 1920-იანი წლების ქართულ პოეზიაში ანათებდა ობოლი სულის ხელოვანი, რომელზეც აღარ ლაპარაკობდნენ, აღარ წერდნენ, მაგრამ მისი სახება მაინც ცოცხლობდა ქართულ პოეზიაში. იდუმალების ბურუსით იყო მოცული ცხოვრებაც და შემოქმედებაც ტერენტი გრანელისა.

პოეტის აღსრულებიდან ოცდაათი წლის შემდეგ დაიძრა ყინული. დიდი რუდუნებით იწყეს შემორჩენილის თავმოყრა. დაუცხრომელი მცდელობისა და ბრძოლის შედეგად ქართველმა მკითხველმა მიიღო ტერენტი გრანელის ლექსები, თანდათან დაიწერა და დაიბეჭდა მოგონებანი მასზე, იკვლევდნენ პოეტის ცხოვრებასა და შემოქმედებას (თავდაპირველად ე. უბილავა, ლ. ალიმონაკი, გ. ცქიტიშვილი, მერე კი სხვები...) დრო თანდათან ავსებს ჩვენს ცოდნას ტერენტი გრანელის შესახებ...

დღეს ქართველი პოეტი ტერენტი კვირკველია თავისუფალია დროის ტენდენციური, მსახვრალი ხელისაგან. ქართული ლიტერატურის ისტორიაში თავისი ადგილი დაიკავა მისმა შემოქმედებამ, რომელიც მცირეთათვის ახლობელი და ჯერაც ცოცხალი დარჩა, მრავალთათვის - ბრწყინვალე, მაგრამ შორეული.

ჩვენ არ ვიცნობდით, არც კინოფირი ან აუდიოჩანაწერი მოიპოვება სადმე... ისიც არ შეგვიძლია, შევიდეთ მის საცხოვრებელ ბინაში და შევიგრძნოთ ის, რასაც ნივთები გვიამბობენ ხოლმე პატრონზე. სად ვეძებოთ ხატება მისი - ქუჩაში, კიბის ქვეშ, ბაღში, სასაფლაოზე, სამრეკლოზე...

ყველგან და არსად!

მაგრამ, რაც მთავარია, ჩვენს ხელთ არის პოეტის სულისა და გულის ნაწილი, მისი არსებობის საზრისი და გამართლება - ტერენტი გრანელის პოეზია რომ ჰქვია, და დრო, რომელსაც ძალუძს გაარკვიოს და დაამოწმოს, ვინ სჭირდება ქვეყანას!

როდესაც ქმნი ახალ რეალობას, ახალ სამყაროს, განუმეორებელს, მხოლოდ შენეულს, ბუნებრივად ჩნდება სურვილი და შემართება იმისა, რომ შენი გულისნადები სხვას გაანდო, შენი ფიქრისა და განცდის შესახებ მეორე ადამიანს ესაუბრო. გენიოსი ხელოვანიც ამას აკეთებს. იგი არის უაღრესად მგრძნობიარე არსება, სამყარო მას უფრო მეტს ეუბნება, ვიდრე ჩვეულებრივ მოკვდავს: უფრო მეტი ბგერა და ჰანგი ესმის, მეტ ფერს ხედავს, მძაფრად აღიქვამს უთვალავი ფერით მოცემულ ქვეყანას... და ეს ყველაფერი, მასში დაგროვილი, გარდაქმნილ-გადახარშული და ხელოვნების ქურაში გატარებული, მოაქვს ჩვენამდე. ამიტომ ჩანს თუნდაც ერთ ლექსში ავტორი მთელი თავისი არსებით, რადგან ყველაფერი იქმნება მისგან, ყველაფერი მისი აზრის, ფიქრის, სულიერი წვის ნაყოფია. ასეთი განუყოფლობა კი იძლევა საშუალებას, შემოქმედებიდან შევხედოთ პოეტს და ამოვიცნოთ ის, როგორც პიროვნება.

„ერთიანია მისი ცხოვრებისეული და პოეტური სულიერი საწყისები... პოეზია მისთვის საკუთარი არსების წიაღიდან გამომდინარე ბედისწერა იყო და ამიტომ წერდა ისე, როგორც ცხოვრობდა და ცხოვრობდა ისე, როგორც წერდა" (ალიმონაკი 1988: 19-20). აკი თავადაც გაგვენდო ერთ უსათაურო ლექსში:

„... ეს გრძნობა ცაზე უმაღლესია,

ჩემი ცხოვრება არის პოემა,

ჩემი ცხოვრება მხოლოდ ლექსია".

კვირკველიების ოჯახი არ ყოფილა ხელოვნებას ნაზიარები. ტერენტი გრანელის შორეულ წინაპართა შორისაც არავინ მოიძებნება პოეტური ნიჭით გამორჩეული. ლექსების წერა ადრეულ ასაკში დაუწყია. უცნაურად აეწყო პირადი ცხოვრება და, ასევე, უცნაური იყო მისი პირველი გამოჩენა გაზეთის ფურცლებზე. სიმონ ყაუხჩიშვილის მოგონების მიხედვით, 1918 წელს „სახალხო გაზეთში" დაუბეჭდავს ტერენტი გრანელს თავისი ლექსი. დიდი ხანი ემზადებოდა იმისათვის, რათა საჯაროდ გამოეტანა, სხვისთვის გაენდო გულის საიდუმლო. ალბათ, რამდენი უძილო ღამის შემდეგ გაუბედა ს. ყაუხჩიშვილს შუაზე გაკეცილი ქაღალდის სამუშაო მაგიდაზე დადება, თვითონ კი გარეთ გავარდაო. რას წარმოიდგენდა მაშინ პატივცემული აკადემიკოსი, ან თვით გაზეთის რედაქცია და ქართველი მკითხველი, რომ „წალენჯიხელის" ფსევდონიმით გამოქვეყნებული ლექსის ავტორი პოეზიისათვის წამებული ტერენტი გრანელი იქნებოდა! (ცქიტიშვილი 1990: 55).

ასე გადმოინაცვლა ტერენტი გრანელმა არაპოეტური ოჯახიდან ქართულ პოეტურ სამყაროში. პოეზია აირჩია მან ასპარეზად ცხოვრებაში, რადგან პოეტად და პოეზიისათვის იყო დაბადებული.

* * *

ტერენტი გრანელის ცხოვრება და შემოქმედება იდუმალებითაა მოცული. ასეთივეა მისი პიროვნებაც. ლერი ალიმონაკი შენიშნავს: „თითქოს ყველაფერი ცხადია, მაგრამ ყოველთვის რჩება რაღაც იდუმალების სამეფოდ" (ალიმონაკი 1984: 16). ბევრი გრძნობდა ამოუცნობსა და დაფარულს მის პოეზიაში: „ტ. გრანელში უთუოდ მეტია ხილვა ხელშეუხებისა და შეცნობისა", - წერდა პაატა ორბელიანი (ალიმონაკი 1984: 78).

„იგი, ვით ჯვარზე გაკრული ქრისტე, იწვის პოეზიის რელიგიისათვის. მას უყვარს ქარი და ღამე, ორივ იდუმალი, ძლიერი და უცნობი" - ვლ. ნორაკიძე;

„მასში უმთავრესია ქრისტიანული კულტი და აქ ხდება პოეტი მისტერიის საგნად... „რაღაც" აწვალებს, „რაღაცას" ეძებს და ამ „რაღაცის" ძებნაში ფრთებს ისხამს მისი მისტიციზმი პოეზიის რელიგიისათვის" - გ. რუხაძე (ალიმონაკი 1984: 134).

ტერენტი გრანელი ღმერთს მოწყურებული ადამიანია. ის არის რაღაცის ძებნაში დაღლილი სული, რომელიც ვერ ცხოვრობს მხოლოდ ღვთის რწმენით და იბნევა, უსასოოდ რჩება. ეს მისი ტრაგედიაა! გრანელის მისტიკაც ღვთისმოსაობის ნაწილია - ესაა გზა ღმერთის ძიებისა, ღმერთთან დარჩენისა. როცა ტერენტი გრანელის პოეზიაში მისტიკაზეა საუბარი, იგულისხმება ირაციონალური, ხილვადი „რაღაცის" ძიება და რაღაცისკენ სწრაფვა. თუ რა არის ეს „რაღაც" - ძნელია ამაზე პასუხის გაცემა, რადგან იგი ერთზე არ დაიყვანება, როგორც ეს ქრისტიან მისტიკოსებთან არის (შდრ. ალიმონაკი 1984: 141).

„მიწას ვშორდები, ზეცა მიტაცებს", - აცხადებდა პოეტი... გრძნობდა სიმაღლეს, გრძნობდა სიმსუბუქეს შთაგონების წუთებში, უნდოდა გასვლა ამ ცხოვრებიდან, - როგორც თვითონ ამბობდა, - ტალახიდან.

ხელოვანი გაკვირვებამ, გაოცებამ უნდა შვასო, - ტერენტი გრანელისათვის პოეზია შვებაც იყო და წამებაც. შეგრძნებები, ემოციები მთელ ადამიანურ ძალებს ითხოვდნენ მისგან:

„მიყვარს ღამეები, როცა

ფოთლის შრიალი ისმის.

მაშინ ვეძლევი დუმილს,

ქვეყნის გაჩენა მიკვირს".

არაჩვეულებრივად წრფელია მისი განცდები, გრძნობები - აქ არაა პოზა, მანერა, ნიღაბი... იმდენად კატეგორიულად გულმართალია, რომ ზოგჯერ გაკრთობს კიდეც მისი უშუალობა: „რა ვქნა მე სუსტმა და ასე მწირმა, / ჩემი მორჩენა არის გვიანი, / ჩემს გვერდით უცებ გაშალეს შირმა, / ჩემს გვერდით კვდება ადამიანი"...

ღამე, მთვარე და ქარი ის განუყოფელი ტრიადაა, თან რომ სდევს პოეტს. ღამე წამებაა მისთვის, შიში და პოეზიისთვის, ლექსისთვის ანთებისა და წვის ჟამი:

„გრძნობების კოცონი ისევ ძლიერდება

და გრძელი ღამე ჩემი სიკვდილია".

ანგელოზს ხედავდა წამებული პოეტი, ზეცისკენ მიუწევდა გული, ლურჯი ლაჟვარდისაკენ, შორეული მნათობი ვარსკვლავისაკენ, უცხო პლანეტისკენ... თითქოს ვერ ეტეოდა აქ, დედამიწაზე. იყო ამ ლტოლვაში ღვთიური ნაპერწკალი და ამ სწრაფვაშიც ამაღლებულის საკუთარ არსებაში ტარებისა და დაცვის გზნება.

ძლიერია ტერენტი გრანელის განცდა, მწვავეა მისი ტკივილი. იწვის, იფერფლება და იმასაც გრძნობს, რომ უსწორმასწორო და გაუტანელი წუთისოფლის ცოდვილი შვილია:

„ღმერთო, შეუნდე ჩემს მოღლილ ხელებს,

ღმერთო, მიშველე, ღმერთო, დამიცავ!"

გულის სიწმინდის შენარჩუნება სურდა პოეტს, რადგან კარგად ესმოდა, რომ ადამიანში მთავარია ე.წ. კულტურა გულისა, რომ ღმერთი მხოლოდ მართალ, წმინდა გულს ითხოვს ჩვენგან. აკი ამასვე ღაღადებდა წმინდა მეფე და წინასწარმეტყველი დავითი: „გული წმინდა დაჰბადე ჩემ თანა, ღმერთო, და სული წრფელი განმიახლე გუამა ჩემსა" (ფსალმ. 50,10). ტერენტი გრანელის პოეზიაში ძალიან ხშირად შევხვდებით გულს: „გული დარდისგან დაითენთება... ეს გული ცეცხლის მიერ დამწვარი... გული ასვენია მაღალ სიჩუმეში... და ჩემი გული განუკურნელი, ჩემთვის პოეტიც მხოლოდ გულია... ძირს გული კვდება... და ჩემი გული სუსტი გულია... ლექსი - გულია და პოეზია ჩემთვის გულია"...

ჯვარცმულ მაცხოვარს ადარებდა საკუთარ თავს. იყო ამაშიც რაღაც იდუმალი, ამოუცნობი და ავადმყოფურიც კი, მაგრამ არაფერი - მკრეხელური. როცა ამბობდა, ქრისტეს ვგავარო, მას სურდა ყოფილიყო ღმერთთან და ღმერთში. „ტერენტი გრანელი მოდის სისხლიანი სამარიდან. იქნებ, ის არის ქრისტე, მეორედ მოსული ქვეყნად". იესო ჩვენი ცოდვების გამოხსნისათვის განკაცდა, რათა ეტვირთა ცოდვანი სოფლისანი. ტ. გრანელი წერდა:

„მე სხვა ცოდვები უნდა მეზიდა...

პოეტს, წამოსულს მაღალ ზეციდან".

მაცხოვარი ვერ იცნეს, სოფელმა არ მიიღო და ჯვარს აცვეს. ტარიგად დაიკლა ჩვენთვის მხსნელი სოფლისა, ეწამა და მოკვდა, რათა აღმდგარიყო და ამაღლებულიყო, რათა დაეხსნა სალმობანი ჯოჯოხეთისანი.

ტერენტი გრანელი თანამედროვეებმა არ მიიღეს, სცემდნენ, გიჟიაო, - გაიძახოდნენ, გვარცხვენს პოეტებს, მათხოვარია და მაწანწალაო... ჯვარცმა იყო მთელი მისი ცხოვრება, პოეზიისთვის წვალება, ტანჯვა, შეურაცხყოფა, დევნა, დაცინვა, უსამართლობა... ესეც პოეტის ხვედრია: „უმჯობესია იყო მწყემსი, რომლისაც ფარას ესმის, ვიდრე პოეტი, რომელსაც ადამიანები ვერ უგებენ", - წერს კირკეგორი (ესეები 1992: 7). თუმცა, იმედს არ კარგავდა: „ვიცი, დრო მოვა ჩემი გაგების"!

ტ. გრანელის პოეზია თავისებური მუსიკაა, ტრაგედიად დაღვრილი სიმფონიაა: „ო, ჩემი სული თეთრ ლოცვებში დატეხილი გლოვის ხაზებად". გლოვის სანოტო ხაზებზე წერდა იგი ამ მელოდიას, რომლის შემადგენელი ინსტრუმენტებია: ღამე, მარტოობა, იდუმალება, სიჩუმე, ბაღი და სადღაც სიშორეში მტირალი როიალი. 

პოეტი განუდგა ადამიანებს, განუდგა ცხოვრებას... ამით იხსნა საკუთარი სული შერყვნისაგან და გადაარჩინა ის წმიდათაწმიდა, პოეზია რომ ჰქვია, ჯვარს ეცვა მისთვის. რაღაც უნდა გაწირო უფრო ძვირფასის გადასარჩენად, ოღონდ ის ერთი, ის ერთი გადარჩეს!

ტერენტი გრანელი, - უაღრესად ნაზი ბუნებისა და გრძნობის ხელოვანი, კამერტონივით მგრძნობიარე, - ხედავდა, როგორ რყვნიდნენ ადამიანები ცხოვრებას, როგორ ბოროტად იყენებდნენ ღვთისაგან ბოძებულ თავისუფალ ნებას და, რაც ყველაზე საშინელია, სხვისგანაც უზნეობას ითხოვდნენ, სპობდნენ, ანადგურებდნენ მშვენიერსა და ამაღლებულს. იგი განერიდა ბოროტებას, სულთამხუთავ უვიცობას, ბრბოს ინსტინქტებს... ოღონდ იოლი გზა არ აურჩევია სავალად, განცხრომას არ მისცემია. უჭირდა, მაგრამ დათმობაზე ვერ წავიდოდა, ისევ ბრბოში ვერ ჩაინთქმებოდა და მასავით ვერ იცხოვრებდა. 

დარჩა თბილისის ღამეები და უზენაესი და - სიჩუმე, ეს ორი შეერთებული კოცონი, რომელიც წვავდა პოეტს ყოველთვის, დარჩა ხეტიალი და სიმარტოვე, ბაღი და სასაფლაო... ტერენტი გრანელი მარტო შეუდგა გოლგოთისაკენ მიმავალ ეკლიან ბილიკს. იცოდა, ვერავინ შეეშველებოდა ჯვრის ტარებაში. მძიმე იყო ხვედრი, მაგრამ უკანდახევა სიკვდილს უდრიდა... ამას კი არ დაუშვებდა. ხეტიალი ერჩია კომფორტს, შიმშილი - ნაყროვანებას, უძილობა - ძილს... ყველაფერს იტანდა, ყველაფერს უძლებდა იმ ერთის გადარჩენისათვის:

„ერთად ვიყავით და შენ ამბობდი,

რომ ეს ცხოვრება ჩემთვის მეტია,

შენ ამართლებდი ცისფერ ოცნებას,

შენ ამართლებდი ამგვარ ხეტიალს".

მარტო იყო ამ ხეტიალშიც, მარტო იდგა მეგობრებშიც, პოეზიაშიც... ჩვენ შორის იყო და არა ჩვენთან... მარტოობაში დაანთო მან საკუთარი სული. მარტოობა იყო საშუალება განცდისათვის, წვისათვის. ადამიანის მთელი შინაგანი ყოფიერება სხვა არაფერია, თუ არა სურვილი, ხოლო ყოველგვარი სურვილი დაუკმაყოფილებლობის შედეგია. მაშასადამე, სანამ ის დაკმაყოფილებული არ არის, წარმოადგენს ტანჯვას. თუ ეს ფილოსოფიური შოპენჰაუერისეული დებულება სწორია, მაშინ ჩვენ ასე დავსვათ კითხვა: რა სურდა ტერენტი გრანელს და, აქედან გამომდინარე, რისთვის იტანჯებოდა?! პასუხისათვის მის პოეზიას მივმართოთ:

„მე ხომ მინდოდა გასვლა მიწიდან, / მე ხომ მინდოდა გაფრენა ცისკენ"; „მე არ მინდოდა სიცოცხლე, არც სიკვდილი. მე რაღაც სხვა მსურდა. დღემდე ვფიქრობ და მწამს მესამე გზის არსებობა, როგორც იდუმალების, არა სიცოცხლე, არა სიკვდილი, არამედ რაღაც სხვა"...

ძნელია ამაზე უფრო პოეტური ცხოვრება, ამის დაჯერებაც ძნელია, მაგრამ ამ რეალობასაც ვერსად გაექცევი!

„მე უარვყავი მთელი ცხოვრება,

ვიწამე ზეცა და პოეზია".

ზეცაც და პოეზიაც მოითხოვდა მთლიანად ტერენტი გრანელის გულს, სულსა და გონებას და ვინ გაუძლებდა ამდენს, ვინ შეძლებდა, თანაბრად დახარჯულიყო ორივესათვის?! - ამას ხომ ერთი სიცოცხლე არ ეყოფოდა - გრანელის ნერვულ რიტმში გატარებული მოვლენა სისხლად აღიბეჭდებოდა და ადამიანი, უძღები და ცოდვილი შვილი ღვთისა, შეძლებდა ორთა უფალთა მონებას?! ამ ორიდან ერთ-ერთი უნდა აერჩია, რომელიღაც უნდა დაეთმო... ასეთი არჩევანის წინაშე დგომა ან თავს მოგაკვლევინებს, ან ჭკუიდან გადაგაცდენს... ვერცერთს დათმობდა პოეტი, ამიტომაც ეწამა:

„ჩემთვის სიცოცხლე ისევ ძნელია -

და გრძნობის ცეცხლი სხეულს ედება".

და როდემდე, როდემდე უნდა გაგრძელებულიყო ასე... სად იყო გამოსავალი, ან იყო კი?!.

სიკვდილი და ტერენტი გრანელი - ეს ორი განუშორებელი, ამოუცნობი ფენომენია. ძნელია, თითქმის შეუძლებელი, იფიქრო, წერო გრანელზე და არაფერი თქვა სიკვდილზე. სიკვდილზე, რომელიც მისი ცხოვრებისა და შემოქმედების თანამდევი იყო.

1919 წელს ჟურნალ „კრონოსის" პირველ ნომერში, რომელიც თავად ტერენტი გრანელმა გამოსცა, წერდა: „ჩვენ არ შეგვაშინებს სივრცის უსაზღვროება, არც პატარა კაცუნების პრიმიტიული იერიშები, ჩვენ უკვე თეთრი სამოსით დავიწყეთ ჯირითი... არ გვაწუხებს სიკვდილის შიში... ჩვენი უახლოესი მიზანია შევქმნათ მარადისობა".

ეს იყო 1919 წელი.

გადის დრო და ტერენტი გრანელი გამოსცემს წიგნს, რომელიც თავადაა სიკვდილის აპოლოგია. ეს 1924 წელია და სისხლით დაწერილი MEMENTO MORI. რა მოხდა, რამ შეცვალა პოეტი, რა ძალები ამოქმედდა მასში ისეთი, რომ ადრე სიკვდილის უშიშარს ახლა მისი ლანდი არ ასვენებდა?!

1924 წელი მისი პოპულარობის მწვერვალი იყო. ხალხში იგრძნობოდა განსაკუთრებული ინტერესი და სიყვარული. გამოსცეს გაზეთი „ტერენტი გრანელი". იყო მოწოდება, ყველა დასწრებოდა მისი პოეზიის საღამოს... „მაშ, მთელი ყურადღება ამ დღისადმი მარტო ტერენტი გრანელს! ტერენტი გრანელი: სისხლიან სამარიდან. ტერენტი გრანელი: პლანეტებზე. ტერენტი გრანელი: პოეზიის გრიგალში. ტერენტი გრანელი: ყველგან" (გაზეთი 1924:).

რას ნიშნავდა ეს, რატომ ჩაუდგა პოეტს სიკვდილის ჩრდილი, რატომ არ ასვენებდა მტანჯველი გაორება, რას დაეძებდა სიკვდილში, რატომ ახსენებდა საკუთარ თავსაც და სხვებსაც - „გახსოვდეთ სიკვდილი!".

როდის შეხვდა ტერენტი გრანელი პირველად სიკვდილს? ალბათ მაშინ, როცა დედა გარდაეცვალა. ეს იყო პატარა ტერენტისათვის გაურკვეველი და გამანადგურებელი განცდა. დედას მამა მიჰყვა, მოუკლეს უახლოესი მეგობრები, შორდებოდნენ და მარადისობაში სახლდებოდნენ მისი საყვარელი ადამიანები. სიკვდილი იზრდებოდა და ედებოდა მის არსებას, გროვდებოდა განცდა, ცრემლი, ტკივილი და მწუხარება... ერთი წელიც არ იყო გასული მას შემდეგ, რაც „კრონოსში" ზემოთ მოყვანილი წერილი დაიბეჭდა და 1920 წელს „ახალ ნაკადში" ფერშეცვლილი აცხადებს: „უცნაურია ადამიანის ბუნება... სიცოცხლის... აყვავების და განახლების ხანაში ადამიანს სიკვდილის შავი აჩრდილი ნელი ნაბიჯით გიახლოვდება და, ბოლოს კი, სამუდამოდ გისპობს ახალგაზრდულ და ჯერ კიდევ გაუფურჩქვნელ სიცოცხლეს, საერთო ბედნიერების მაძიებელი ადამიანი უღვთოდ კვდება. სამუდამოდ დავიწყებას მიეცემა" (გრანელი 1991: 263). ასეთ დასკვნას აკეთებს ერთი წლის შემდეგ. მან უკვე იგრძნო და განიცადა სიკვდილი. ისპობა ბედნიერება და ადამიანი - მიწისგან ქმნილი მიწადვე მიიქცევა. ამის გაფიქრებაც კი ზარავს პოეტს!

ამ ეტაპზე სიკვდილი განცდილი იყო ტერენტი გრანელის მიერ და არა შეცნობილი... თანდათან შემოიჭრა მასში შიში სიკვდილისა, ანუ არარაობისადმი, რადგან ყველაფერი, რაც იბადება, უნდა მოკვდეს, რადგან ყოველი შექმნილი ბოლოს განქარდება. გამოდის, რომ სამყაროსაც დასასრული ჰქონია, ვინაიდან მას ჰქონდა დასაწყისი... მაშ, ყველაფერი სიკვდილის, არარაობის უფსკრულში შთანთქმულა?! ამაზე ფიქრი, ამის წარმოსახვა ტანჯავდა გრანელის მგრძნობიარე გულს, სულსა და გონებას.

გადის კიდევ რამდენიმე ხანი და ტერენტი გრანელი უკვე კი აღარ განიცდის და გრძნობს მხოლოდ, არამედ ხედავს სიკვდილს. იგი აქაა, მის გვერდით ან მასში. ერთად არიან, იტანჯება და მაინც მას უხმობს. იქნებ, ესეც თავდაცვაა. იქნებ, რაღაცის გადარჩენა სურს პოეტს?!

„ო, როგორ მორბის ლანდი სიკვდილის", - აშინებდა და აკრთობდა მისი სახება: „ისევ სიკვდილის შიში, ქარია შიშის გარდა" ან „სიკვდილს განვიცდი და მოდის მთვარე", „სიკვდილს ვინ აცდა, ვღონდები უცებ", ხანდახან წამოსცდებოდა - „წამებიდან ახლა მხოლოდ სიკვდილი მიხსნის".

ტერენტი გრანელისათვის ცხოვრება არ იყო შვების მომტანი, წყნარი სადგური - სულთ დასამკვიდრები, მაგრამ ვერც სიკვდილში ხედავდა ნეტარებას: „ახლა ვატყობ, რომ სიცოცხლე არ ღირს, / სიკვდილშიაც ხომ არ არის შველა". მეტიც - პოეტს სურდა გაჰქცეოდა, თავი დაეღწია არარაობისთვის: „მსურს გადავლახო სივრცე, მინდა გავექცე სიკვდილს". ამ დაძაბულ შინაგან ბრძოლებში ხანდახან სიცოცხლეც მოსწყურდებოდა, რადგან სიკვდილი აშინაარსებს მას. ამდენად, როცა სიკვდილზეა საუბარი, იქვე იბადება სიცოცხლეზე ფიქრი და პირიქით. სიცოცხლე იმიტომაა მშვენიერი და ცხოველი, რომ სიკვდილი არსებობს, ხოლო სიკვდილისადმი სიძულვილი თუ შიში სწორედ სიცოცხლის წყურვილის ჭარბად განცდის შედეგია. გულწრფელად ევედრებოდა ტერენტი გრანელი ცისა და ქვეყნის შემოქმედს: „ღამეა, ცრიან წვიმის წვეთები, ღმერთო, შველას გთხოვ და გევედრები"... „სიცოცხლე მინდა, ღმერთო, ნუ მომკლავ", „ღმერთო, ცოტა ხნის ყოფნა მაღირსე".

გადის ერთი წელი და 1921 წელს გრიშა ჯიქიას ხსოვნისადმი მიძღვნილ წერილში პოეტი შეძრწუნებული ღაღადებს: „ყველაზე უფრო უმძიმესია სიკვდილის ლანდი... არაფერი არ არის ისეთი საიდუმლო, მიუწვდომელი ადამიანის გონებისათვის, როგორც ეს წყეული სიკვდილის რაობა" (გრანელი 1991: 266).

ტერენტი გრანელს აწუხებდა არა მხოლოდ საკუთარი არსების გაქრობის შიში, არამედ, საერთოდ, ადამიანის ხვედრი: ჯერ დაბადება, შემდეგ ტანჯვა და, ბოლოს, სიკვდილი. ძალზე მნიშვნელოვანია ის, რომ ამ ახალ ეტაპზე პოეტისათვის სიკვდილში სიჩუმე ხმიანებს, რომ სიკვდილი არის გზა მარადისობისაკენ. სასაფლაოსკენაც სიკვდილი იზიდავდა, ბოლოსდაბოლოს, რა უნდოდა ტერენტი გრანელს ამით? პასუხი ერთია - სიკვდილის განცდით ზიარებოდა მარადიულ სიმშვიდეს, გაშინაურებოდა სიკვდილს, ახლოს ყოფილიყო მასთან, რათა სრულად შეეგრძნო და არ განეცადა ტკივილი. მწუხარე პოეტს არ სურდა სიკვდილთან გაუცხოება, უნდოდა, ხელით შეხებოდა, თვალებში ჩაეხედა, შეეგრძნო შიში არყოფნისა, ყველაფერში რომ ჩასახლებულიყო:

„მზე ნელა ჩადის და დგება ჩრდილი,

გარშემო ძველი ძეგლები დგანან.

ო, ვიღაც ქალი საფლავთან ტირის,

არყოფნის შიშმა მეც ამიტანა".

მაგრამ გადის დრო და ტერენტი გრანელი თანდათან მიდის სიკვდილის გარდაუვალობის აღიარებამდე, რომ იგი ყოველი დაბადებულის ხვედრია და უკვე ხედავს კიდეც საკუთარ გარდაცვალებას. თუმცა ძნელად, მაგრამ მაინც ეგუება ამ აზრს: „მოვკვდები ღამით, გათენებისას..."

ადამიანის სულის გამოვლენას მრავალი ფაქტორი განაპირობებს, მრავალი ინსტინქტი განსაზღვრავს, რომელთა შორის სიკვდილისა და სიყვარულის ინსტინქტია ყველაზე ძლიერი. ცრუობს, ვინც ამტკიცებს, სიკვდილის არ მეშინიაო, - ამბობდა ჟან-ჟაკ რუსო. თვით ალექსანდრე მაკედონელიც კი კანკალებდა სიკვდილის წინაშე. ეს ადამიანური, სრულიად გასაგები გრძნობაა. ამისგან გაქცევა თითქმის შეუძლებელია. განა თავად ღმერთკაცი, მაცხოვარი ჩვენი იესო ქრისტე, გეთსიმანიის ბაღში არ ავლენდა ადამიანურ ბუნებას, როცა „ილოცვიდა და იტყოდა: მამაო, ჩემო, უკეთუ შესაძლებელ არს, თანაწარმხედინ ჩემგან სასუმელი ესე" (მათე 26,39).

განა მხოლოდ ტერენტი გრანელს აწუხებდა სიკვდილის პრობლემა?! ვინ არ ცდილა სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხის გადაწყვეტას, ვინ არ ჩაფიქრებულა, გნებავთ, გარინდებულა მის წინაშე. მაგრამ, ალბათ, ძალიან ცოტა მოიძებნება მსოფლიო პოეზიაში ადამიანი, რომელსაც ასე განეცადოს, ასე შეეგრძნოს, ამნაირად ეხილოს სიკვდილი, საკუთარი გარდაცვალება-დასაფლავება.

მე შევიცანი ყველაფერი, სიკვდილის გარდა, - წამოსცდა ომარ ხაიამს. ტერენტი გრანელს სურს, ადამიანებმა არ დაივიწყონ სიკვდილი და, ამასთან, - საკუთარი თავიც. ეს ზუსტად ის განცდა და სურვილია, გალაკტიონი რომ ამბობს: „და ვაი მას, ვის სიკვდილი სიცოცხლეში ავიწყდება".

მძიმე და ძნელია, დამღლელი და მტანჯველია საკუთარ თავთან, ვნებებთან ბრძოლა, მაგრამ მათზე ამაღლება ყველაზე დიდ გამარჯვებად მიიჩნევა.  ტერენტი გრანელის მიღწევა ისაა, რომ მან გაიამხანაგა სიკვდილი და მაინც არ დაემორჩილა: „ყოველ ღამეს მოაქვს ფიქრი სიკვდილზე და სიშორეზე... მე არ მინდოდა სიცოცხლე, არც სიკვდილი, მე რაღაც სხვა მსურდა. ახლაც ვფიქრობ და მწამს მესამე გზის არსებობა, როგორც იდუმალების".

და დაიწყო მესამე გზის ძიება. რა არის ეს გზა, სად იწყება და სად მიდის, როგორ მიედინება, რა ერთვის ან რას ერთვის, რა ასაზრდოებს, როგორია პოეტის მესამე გზა?! მართალია, მან არ მიიღო ამქვეყნიური ყოფა: ზიზღი, შური და მტრობა, გაექცა მას, მაგრამ მიხვდა, რომ სიკვდილში, როგორც არარაობაში, არ იქნებოდა შვება და განსვენება, ამიტომაც მოძებნა გამოსავალი.

ქრისტიანი ადამიანისათვის სიკვდილი, როგორც დასასრული სიცოცხლისა, არ არსებობს, ამგვარად არ მოიაზრება. სიკვდილი დასაწყისია „უფრო დიდი სიცოცხლისა" - (გ. ჩოხელი), წინადღეა ზეციური ნეტარებისა. ტერენტი გრანელს ასე ესმის: „მე შეიძლება მალე მოვშორდე მიწას და წავიდე ზეცისკენ. ეს იქნება გარდაცვალება. ხანდახან ხელებს გავიშვერ იმ მიმართულებით, საითკენაც მინდა გაფრენა... მე დავიღალე გრძნობისაგან და ახლა დროა გადავეშვა მარადისობის გარინდებულ უფსკრულში... ვარ მე და არის ეს ძვირფასი ქვეყანა. ქვეყანა, როგორც ბუნება და არა როგორც მექანიკა. მე ყოველთვის ვგრძნობ შორეულ და მარადიულ სამყაროსთან ახლობელ კავშირს".

ეს უკვე წმინდა წყლის მისტიკაა, ჭვრეტაა ზეციურის, იდუმალისა და მიუსაფრისა. ტ. გრანელი იმარჯვებს სიკვდილთან ბრძოლაში. იგი პოულობს მარადისობის, უკვდავების, რაღაც შეუცნობლის გზას. მან ზუსტად არ იცის, როგორია მესამე გზა, მაგრამ სჯერა, რომ იქნება ჰარმონია, იქნება ცხოვრება ნეტარი და დაუსრულებელი: „და მიხმობს ქრისტე მე ვარსკვლავიდან"... „ვფიქრობ, სიცოცხლე არ ღირს, / ცისკენ მიფრინავს თვალი"... „ყოველთვის მინდა გაფრენა ცისკენ, / ყოველთვის მინდა განმარტოება". მაღალი ზეცისკენ გარბის პოეტი, „რადგან მიწაზე სული არ იცდის".

მისთვის ცა უსასრულობა და მარადისობაა, მიწა - სასრულობა და წარმავლობა. ამიტომ მესამე გზა, არც სიცოცხლე და არც სიკვდილი, არის მარადისობა. „პოეზია - ზეცა, ცხოვრება - ტალახი". „ძვირფასო, ჩემთვის ცა იმედია", - იტყოდა და იქ ეგულებოდა ყველაზე წმინდა, ყველაზე ამაღლებული, - მიილტვოდა ცისკენ, ქრისტესკენ - სასოებისკენ, ნუგეშისკენ, რადგან თავად მაცხოვარი გვიხმობს: „მოვედით ჩემდა ყოველნი მაშვრალნი და ტვირთმძიმენი და მე განგისუენოთ თქუენ" (მთ. 11,28).

ნურავის დაავიწყდება დიდი საეკლესიო მამის, წმიდა იოანე კლემაქსის სიტყვები: „უნდა ვიცოდეთ, რომ ყოველგვარი სიკეთის მსგავსად სიკვდილის ხსოვნა ღვთის მადლია, რადგან ხშირად, თვით გარდაცვლილის სარეცელთანაც კი უცრემლოდ, გაქვავებული გულებით ვდგავართ; სიკვდილის ხსოვნა ყოველდღიური სიკვდილია" (კლემაქსი 2003:). ამის გათვალისწინებით, ტერენტი გრანელის პოეზიას ღმერთთან სწორედ სიკვდილის განცდა აკავშირებს - ეს ხსოვნა, ანუ „ყოველდღიური გარდაცვალება", წარმოგვიდგენს მას დიდ მისტიკოსად, „მგლოვიარე სერაფიმების" ავტორად. პოეტისავე სტრიქონებით ვამთავრებთ მის პოეზიაში ამაღლებულ სიკვდილზე საუბარს. ასეთი ხედვა, განცდა, ხილვა იდუმალისა და მიუწვდომლისა მხოლოდ ნათელი სულისა და წრფელი გულის, წმინდა გრძნობის, იშვიათი პოეტური ხედვის პატრონს ძალუძს. ეს სტრიქონებიც გარდაცვალების პოეტიკაზე ღაღადებენ:

„შენ ვერ მიხილავ და ნურც დამეძებ,

სადღაც წამიღეს ბნელი მკლავებით.

მე წუხელ მოვკვდი შუაღამეზე,

როდესაც კრთოდნენ ცის ვარსკვლავები"...

და უნდა განსრულებულიყო, განსვენეულიყო ტერენტი გრანელი, უნდა დამთავრებულიყო მტანჯველი განცდები და პოეტის სული უნდა გაჭრილიყო იქ, სადაც „არა არს ჭირი, მწუხარება, არა ურვა, არცა სულთქმა, არამედ სიხარული და ცხოვრებაა იგი დაუსრულებელი". ეზმანა კიდეც: წინ მიუძღოდა ცხედარი და „ზარი რეკავდა: სამარადოდ იყავ ნეტარი!"

1934 წლის შემოდგომაზე, ზუსტად 90 წლის წინ, აღესრულა წამებული პოეტი, რაინდი მარტოობისა, მწუხარების, სიკვდილის, იდუმალების, ღამის, თბილისის, სიჩუმის, ბაღის... მგლოვიარე სერაფიმი.

დამოწმებანი:

ალიმონაკი 1984: ალიმონაკი ლ. „ჩემი ცხოვრება მხოლოდ ლექსია". // „მოგონებები და წერილები ტ. გრანელზე". შეადგინა და წინასიტყვაობა დაურთო ლ. ალიმონაკმა. თბ.: „ნაკადული", 1984. 

ალიმონაკი 1988: ალიმონაკი ლ. „კვირის წირვები". თბ.: „ნაკადული", 1988. 

გაზეთი 1924: გაზეთი „ტერენტი გრანელი". დეკემბერი. თბ.: 1924.

გრანელი 1991: ტერენტი გრანელი. ტომი 1. შეადგინა, რედაქცია და წინათქმა დაურთო ლ. ალიმონაკმა. თბ.: 1991. 

კლემაქსი 2003: „კიბე ანუ კლემაქსი". სწავლანი წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩვენისა იოანე მამასახლისისა, რაითელ მამასახლისს იოანეს რომ მიუძღვნა, რომელმაც სთხოვა სწავლანი აღეწერა მონაზონთათვის. სიტყვა #6. სიკვდილის შესახებ. განთავსებულია 2003 წლიდან. მისამართი: http://www.orthodoxy.ge/tserilebi/kibe/6.htm;

ცქიტიშვილი 1990: ცქიტიშვილი გ. „ვიცი, დრო მოვა ჩემი გაგების". თბ.: „მერანი", 1990.