ლადო ასათიანისადმი მიძღვნილ ერთი წერილს, რომელიც 1971 წლითაა დათარიღებული, გურამ ასათიანი შემდეგი სტრიქონებით ასრულებს: „რა ქართველი ხარ და რა ჭაბუკი, / თუ მამულს თავი არ ანაცვალე? / ეს აწვალებდა ცოტნე დადიანს, / მეც ქართველი ვარ და ეს მაწვალებს". ამას მოსდევს მძიმედ და მოჭრილად დასმული ფრაზა-შეკითხვა, რომლითაც ორმოცდასამი წლის ცნობილი კრიტიკოსი და წერილის ავტორი თავისი დროის ახალგაზრდებს მიმართავს: „საინტერესოა, რას ფიქრობენ ამ სტრიქონებზე დღევანდელი ოცდაექვსი წლის ბიჭები?"

ჩემთვის, როგორც გურამ ასათიანის უმცროსი თანამედროვისათვის, დღევანდელი გადასახედიდან უფრო გასაგები და ახლობელია ის მუხტი, რომელიც მას ამ ფრაზას თუ შეკითხვას აწერინებდა: ხიდის გადება და დიალოგი თაობებს შორის; კითხვის დასმისა და პასუხის მიღების მარადიული წრებრუნვა ისტორიულ ცვალებადობათა ფონზე, ანუ, საბოლოო ჯამში - „პრომეთეს პათოსი", რომელიც პოეზიის ცეცხლის (სიტყვის ენერგიის) განაწილებას და გავრცელებას ახლავს. ალბათ, ლადო ასათიანსაც იგივე მუხტი კარნახობდა თავის უახლოეს წინაპართან შეხმიანებას („და აწვალებდა მას სიკვდილამდე / ქართული მზე და ქართული მიწა" - ტიციან ტაბიძე), რადგან თაობათა შორის ყოველი გადაძახილი, მით უფრო ლიტერატურაში, მხოლოდ კანონია და არა გამონაკლისი. გურამ ასათიანიც ყველა დროის შემოქმედთა ხსოვნისა და ერთგულების ამ დიდ კანონს იცავდა, მასთან ერთად კი - მწერლისა და კრიტიკოსის პასუხისმგებლობას იმ „ახალი ზრახვების" მიმართ, რომელსაც, მისივე ფაქიზი ინტუიციით, ყველაზე მეტად სწორედ დროის მოთხოვნილება განსაზღვრავს და არა სხვა რამ.

წარსულისა და მომავლის მიმართ პასუხისმგებლობაზე მწერლობის კარგად ნაცნობი კატეგორიული განაცხადი ბუნებრივად აჩენს სურვილს, ეს კატეგორიულობა დროის ახალ კონტექსტში შევამოწმოთ და გავიაზროთ. აქ კი, როგორიც არ უნდა იყოს ჩვენი დღევანდელი მდგომარეობა, გურამ ასათიანის ხელმეორედ წაკითხვისას სასიამოვნოდ გაკვირვებულები და გახარებულები აღმოვაჩენთ, რომ დიდად არაფერი შეცვლილა და დროისაგან დაბნეული და „ახალი ზრახვებით" გაბრუებული საზოგადოება ისევე თხოულობს მწერლობის „ფხიზელ მეურვეობას" და „თბილ ხელებს", როგორც 1970-იან წლებში. ისევე, არანაკლებ და იქნებ, მეტადაც...

„წვალების" ცნება „წამების", ანუ სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, „მარტვილად შექმნის" სინონიმია. თუ ისტორიულ კონტექსტებს შორის განსხვავებასაც გავითვალისწინებთ, „გაწვალება" ჩვენს სინამდვილეშიც მოუსვენრობას, მუდმივი საფრთხის, განგაშის, ტკივილის, შიშისა და პასუხისმგებლობის განცდას გულისხმობს, ანუ იმ ყველაფერს ერთად, რაც მარტო მარტვილს კი არა, ნებისმიერი დროის ყველა ჭეშმარიტ შემოქმედსა და პოეტს განუმზადა ბედისწერამ, ე.ი. მუდმივ თანაზიარობას, სხვისი ტკივილის გაზიარებას და გათავისებას. გურამ ასათიანიც ბევრს საუბრობს ადამიანურობაზე, ტკივილზე, ცეცხლზე, დაჭიმულ სიმზე, მაღალ ძაბვაზე, სიფხიზლეზე, გადარჩენასა და გაფრთხილებაზე. არც ის მეჩვენება შემთხვევითობად, რომ სწორედ მის კალამს ეკუთვნის ბრწყინვალე ესსე „ასე უყვარდათ საქარველოში".

გურამ ასათიანი ქართული კულტურისა და სულიერების საზღვრებს იცავდა, მისი ჰუმანური და ესთეტიკური იდეალების სივრცეს ედგა დარაჯად. გადაუჭარბებლად შეიძლება იმის თქმა, რომ როგორც პიროვნება და შემოქმედი, თვითონვე წარმოადგენდა ხასიათის იმ თვისებათა განსახიერებას, რომლის ნიშნებსაც ეძებდა მწერლობასა და ხალხურ შემოქმედებაში და რომელთაც „ქართული სულიერების ესთეტიკურ სუბსტრაქტად" თვლიდა.

გურამ ასათიანის მოღვაწეობის პერიოდი უკავშირდება მწერლობის მიერ საკუთარი ფუნქციის გააზრების კიდევ ერთ აღმავალ ეტაპს მე-20 საუკუნეში. მოგეხსენებათ, კომუნისტური იდეოლოგიური წნეხის ხანგრძლივმა ზემოქმედებამ წარმოშვა ეროვნულ-კულტურული და ზნეობრივი იდენტობის გადარჩენის პრობლემა, რომლის სახიფათო სამომავლო მასშტაბები უკვე მკაფიოდ იკვეთებოდა საზოგადოების სოციალური და მორალური ცხოვრების ფონზე. მის მიმართ დაპირისპირების ტენდენცია 60-70-იანი წლების ლიტერატურული პროცესის ძირითად მახასიათებლად იქცა. 50-იან წლებში განვითარებულ ცნობილ მოვლენებს (1956 წლის 9 მარტი, რეპრესირებულ მწერალთა რეაბილიტაცია და სხვ.) და იმპერიის იდეოლოგიური საფუძვლების რყევას გასული საუკუნის 60-70-იანი წლების ლიტერატურამ თანდათან გააზრებულად და მიზანმიმართულად დაუპირისპირა ეროვნული იდეოლოგიის გაძლიერება, მისი დაბრუნება მარგინალურიდან ცენტრალურ პოზიციაზე. ამ საერთო ტენდენციას, რომელიც, ფაქტობრივად, „სოვეტური" სოციუმის ნორმატიულ სივრცეშივე, მაგრამ მის „იატაკქვეშეთში" საოცარი სისწრაფით იკრებდა ძალას, სწორედ მწერლობა ედგა სათავეში - ეროვნული და ზნეობრივი თემატიკის გაძლიერებით, მითოსური და არქეტიპული ფესვების ძიებით, კულტურულ ფასეულობათა იერარქიის მოწესრიგებითა და ქართული ხასიათის ტრადიციულ მოდელთან დაბრუნების მცდელობით. იმ ათწლეულებში მწერლობა ბრძოლის წინა ხაზზე იდგა (სხვა საქმეა, ვინ როგორ ხედავდა საკუთარ ფუნქციას ამ ბრძოლაში) და გურამ ასათიანიც მთელი თავისი შემოქმედებით ძალიან ჰგავდა იმ დაჭიმულ სიმს თუ ნერვს, გადამწყვეტი შეჯახების წინ საკუთარ თავს მოდუნებას რომ უკრძალავს. მწერლობის ამ ფუნქციამ განუსაზღვრა მას საკუთარი შემოქმედების მიმართულებაც და სიღრმეც. მანვე შეაძლებინა, შეექმნა ლიტერატურაზე ცოდნის მრავალტომიანი კორპუსი, რომლის ხელმეორედ წაკითხვასა და შეფასებასაც გვავალდებულებს დრო, არა ჩვენი საშინლად აჩქარებული, დაძაბული, გამომფიტავი ყოველდღიურობა, არამედ კულტურის, ხსოვნის, წარმოსახვის დრო, სადაც წიგნის კითხვა ან სამყაროზე ცოდნის ამოკითხვაა, ან შეკითხვაზე მიღებული პასუხი, ან თუნდაც, მივიწყებულ ეგზოტიკურ ნაკრძალში გასეირნება (ცხადია, მხოლოდ მათთვის, ვინც ასეთი გასეირნების გემო იციან).

დღეს თითქოს უფრო საგრძნობია ის დანაკლისი, რაც გურამ ასათიანის წასვლას მოჰყვა ქართულ მწერლობაში. მისი ცხოვრება და შემოქმედება მართლაც პრომეთეს ნიშნით იყო აღბეჭდილი. გურამ ასათიანი ქართველ მკითხველს სულიერი სიმხნევის გამომუშავებაში, გაძლებაში ეხმარებოდა, პოეტური სიტყვის სითბო და სინათლე მიჰქონდა მასთან, მისი ხიბლისა და საიდუმლოს ამოცნობას ასწავლიდა.

იგი უარყოფდა ლიტერატურის განპირობებულობის იდეას, ლიტერატურის არსებობის აზრს სწორედ მის თავისუფლებაში ხედავდა, კრიტიკული აზროვნება კი მტკივნეულ ძიებად, თანაშემოქმედებად, „ახალი ფასეულობის შექმნად" ესახებოდა: „კრიტიკული აზროვნება... იწყება სწორედ იქ, სადაც თავდება მიმოხილვა და შეფასება, როდესაც კრიტიკოსი თვითონ დგება შემოქმედის, მაძიებლის როლში, ნათლად გრძნობს თავისი საქმის სიმძიმეს - ჭეშმარიტებისაკენ მოძრაობის ყველა მტკივნეულ სიმპტომს და სწორედ ამ ტკივილით რწმუნდება, რომ მისი ხელობა უფასო დამატება კი არაა „მხატვრული" ლიტერატურისა, არამედ რეალური საჭიროებით განპირობებული ახალი ფასეულობის შექმნის ცდა". აქვეა ერთი საგულისხმო შენიშვნაც, რომელიც საქმეში ჩახედულ მკითხველს უთუოდ გაახსენებს თანამედროვე მეტაკრიტიკის ყველაზე სიცოცხლისუნარიან მოთხოვნებს: „თუ ყველაფერი „განპირობებულია" (ანუ აღმნიშვნელი მკაცრადაა დეტერმინირებული აღსანიშნის მიერ - მ.კ.), მაშინ ლიტერატურის არსებობას საერთოდ არა აქვს აზრი! ლიტერატურის ამქვეყნად არსებობა ხომ სწორედ იმითაა გამართლებული, რომ იგი ადამიანის სულის ლაღი მოძრაობის, აღმაფრენის თავისუფალი სარბიელია". შემოქმედის გამახვილებული ინტუიციის წყალობით, ყველა დროისა და ტიპის სკრიპტორის ნამოღვაწარში გურამ ასათიანი სიტყვიერი შემოქმედების არსებით ბუნებას ჭვრეტდა. ზემოთ მოტანილ სიტყვებშიც იმ ადამიანებთან ფარული პოლემიკა იგრძნობა, ვინც კრიტიკას მხატვრული ლიტერატურის დამატებად თვლიდა და ამ აზრის დაკანონებას ცდილობდა. „მხატვრულის" ბრჭყალებში ჩასმაც, ვფიქრობ, წერილობითი სფეროების მკვეთრი გამიჯვნისა და გარედან მინიჭებული რაღაც უფლებების წინააღმდეგ მიმართულ ირონიულ ჟესტად უნდა აღვიქვათ. ამიტომაც წერდა იგი პოეტურ სიტყვაში სიცოცხლის მშვენიერების მჭვრეტელი კაცის დახვეწილი, მომხიბლავი ფრაზით, ანალიტიკური აზრის ცხად და ცივ კონტურებს შემოქმედის შინაგანი ცეცხლით ათბობდა და არბილებდა.

მწერლობას იგი განიხილავდა, როგორც „ერის სულიერი რაობის უპირველეს ემანაციას". ეროვნული თვითდამკვიდრების ისტორიულად ყველაზე მიზანშეწონილი მოდელის ძიებაში მთავარ როლს მწერლობას აკუთვნებდა. დაუღლელად ეძებდა ერის „ცენტრალურ ბგერას" სხვადასხვა საუკუნის პოეტთა შემოქმედებაში. ამ ბგერის ობერტონების ამოცნობას ცდილობდა ყველგან და ყოველთვის - სათავეებიდან დაწყებული თანამედროვეობით გათავებული.

მოგეხსენებათ, პიროვნების სუბსტანციურ ხერხემალს ისტორიზმის განცდა ქმნის. გურამ ასათიანი ერთგან შენიშნავდა, ჩვენი ლიტერატურის ისტორია „ახლადაა დასაწერი, მისი ეროვნული და ტიპოლოგიური თავისებურებების გამოკვლევა ის ამოცანაა, რომლის ამოხსნა და ამოხსნილის გათვალისწინება გასულმა საუკუნემ გვიანდერძა"-ო. ამ ანდერძის შემსრულებლის პასუხისმგებლობით წერდა და იღვწოდა. პასუხს (ანუ სიტყვას) მიაგებდა თავის დიდ წინაპრებს იმ განსაკუთრებული და განუმეორებელი შეგნებით, რომ ამით პატივის მიგების მხოლოდ თავის, საკუთრივ თავის რიტუალს ასრულებდა და სხვა ვერავინ გააკეთებდა მის საქმეს. წერდა როგორც მებრძოლი და მცველი - რეაგირებდა ლიტერატურის სულისა და სხეულის ყოველ რხევაზე, თვალს ადევნებდა პროცესებს, გზას ულოცავდა სიახლეებს, ძვრებს. მასშტაბურად, ფართო სამზერიდან სწვდებოდა ლიტერატურის ისტორიის ვრცელ მონაკვეთებს რუსთაველიდან თავის უშუალო თანამედროვეობამდე. იგი ხიდს დებდა კულტურულ სივრცეებს, ლიტერატურის ისტორიის ცალკეულ მონაკვეთებს შორის, რათა ქართველ მკითხველს ისტორიზმის განცდის სიმძაფრე არ შენელებოდა, რათა უკეთ გვეგრძნო, რომ ერთი მთელის შემადგენელი ნაწილები ვართ, დიდი სულიერების დროსა და სივრცეში გაბნეული, მაგრამ მაინც ერთიანობის მატარებელი ფრაგმენტები.

გურამ ასათიანი ჩვენს ხსოვნას იცავდა, რადგან მტკიცედ სწამდა: იმ ერს, რომლის მომავალსაც საფრთხე ემუქრება, წარსულის ხსოვნამ უნდა შეუნარჩუნოს ღირსება და გააძლებინოს უკეთეს დრომდე. აქედან მოდიოდა მისი სიფხიზლე და მომთხოვნელობა თანამედროვე მწერლებისა და მწერლობის შეფასებაში, მოწიწება და თაყვანისცემა ძველების მიმართ.

„სათავეებში" ის ღირსეულად ასრულებს თავის ზეამოცანას: მთლიანობად კრავს დარღვეულ ეროვნულ ცნობიერებას და მომავლისაკენ მიმართავს მას. ფაქტობრივად, ეს ქართული მწერლობის ზოგადი მისიის პირდაპირი გაცხადება იყო, იმედისა და რწმენის ჩანერგვა, სტრუქტურირება მკითხველის ცნობიერებაში. მაგრამ არა მარტო ეს. ყური მივუგდოთ სიტყვის ვაჟკაცურ ბრძოლას ეჭვთან, უიმედობასთან, რომელიც ინტონაციათა ფაქიზ რხევაში ირეკლება: „დრო მიდის და ჩვენ ვიცვლებით, თანდათან ვკარგავთ თვისებათა ნაწილს, ვსხვაფერდებით. გავა დრო და მეტს წაგვართმევს". მას ტკივილს გვრის შეუქცევადი პროცესები, მაგრამ თავს იმხნევებს და ჩვენც გვამხნევებს, რომ „სიბერე ჯერ კიდევ შორსაა", რომ „განახლება მუდმივი წყურვილია ქართული სულისა", რომ თვით ჩვენი ხასიათია განსაკუთრებით გამძლე, „რაღაც ურევია შიგ, სამარადჟამო დუღაბივით" და ეს „რაღაც უსათუოდ უნდა გადარჩეს".

უპირატესად იგი ქართული ხასიათის სიმაღლეებზე წერდა, რადგან იცოდა, რომ სამყაროზე ქართული წარმოდგენა და იმედის ქართული განცდა მაღალზე, უკეთესზე, რომანტიკულ მწვერვალებზეა ორიენტირებული, მაღლივ კონსტრუქციებს ეფუძნება, ამ სიმაღლეების მაგალითით იმხნევებს და ილამაზებს ცხოვრებას უკიდურესი უიმედობის წუთებშიც („ცაც მაღალია, მთაც მაღალია და კაციც უნდა იყოს მაღალი" - ტიციან ტაბიძე). გურამ ასათიანს არასოდეს ღალატობდა ზომიერების გრძნობა, ესოდენ აუცილებელი ჭეშმარიტად კულტურული და ესთეტური ცნობიერებისთვის; არც არასრულფასოვნების კომპლექსი გასჩენია პატარა ერის შვილობის გამო, არც „ჩაკეტილობაში" და „უნიკალურობაში" უძებნია გამართლება, რადგან იცოდა: ღვთის თვალისთვის, რომლის ანალოგსაც ამქვეყნიურ არსებობაში ესთეტისა და შემოქმედის თვალი წარმოადგენს, არ არსებობს დიდი და პატარა; რომ სამყაროს მრავალხმიანობას მცირე ტალღის ჩქაფუნიც ისევე ერწყმის, როგორც დიდის გუგუნი.

მარტივში, სადაში ჭეშმარიტებისა და მშვენიერების აღმოჩენის უტყუარი გუმანი ჰქონდა. ირონიით წერდა იმათზე, ვისთვისაც ესთეტურის საზომი მხოლოდ მასშტაბებით განიზომება. ამიტომაც გაბედულად სთავაზობდა საზოგადოებას „ზოგისთვის მეტისმეტად მარტივ", თავისთავად კი ძალზე მნიშვნელოვან დაკვირვებას, რომ „ქართული ხასიათის არსისმიერი თვისება ადამიანურობაა". „ადამიანური" ღირებულებების დაკარგვას უკავშირებდა „კაცობრიობის ხანგრძლივ სულიერ დრამას", ამავე თვისებაში ჭვრეტდა ქართული კულტურის გადარჩენის ონთოლოგიურ მიზეზს. ქართული ხასიათის ამ დომინანტურ ბგერას ეძებდა ჩვენი სულიერი ევოლუციის ათასწლოვან გზაზე და სწორედ მისი შენარჩუნება მიაჩნდა ქართული სულიერების ყველაზე გამორჩეულ ღვაწლად.

ვინც 1970-იანი წლების მწერლობას კარგად იცნობს, დამეთანხმება: ინდივიდუალური მარტოობის ეგზისტენციალური მსოფლშეგრძნებისა და ერის ისტორიული მარტოსულობის მხატვრული სინთეზი სწორედ ამ პერიოდში განხორციელდა. პრომეთე-ამირანის სიმბოლური სახის გააზრებისას გურამ ასათიანი წერდა: „მარტოობა მისი უმძიმესი ხვედრია და არა თვითგანაჩენი. ეს არის ყველაზე დიდი სასჯელი, რომელიც მას უზენაესმა ძალამ გარდმოუვლინა".

მაგრამ სასჯელთან ერთად იგი პრომეთეს „მზის წილობაზე", „სინათლის მოციქულობაზეც" ლაპარაკობდა, ცასა და მიწას შორის გადებული ხიდის სიმბოლოდ აღიქვამდა მას. საგულისხმოა: ამირანის სახეს მთელი კავკასიური მოდგმის ხატად მიიჩნევდა და სწორედ ქართულ კულტურაში ხედავდა „კავკასიური ჯვარცმის" ყველა ადგილობრივი მოტივის აკუმულაციას.

ქართველი ერის ისტორიაში, მის მწერლობასა და კულტურაში, ქართულ ხასიათში უცდომლად ჭვრეტდა ამირანის საბედისწერო განაჩენის გადალახვის მცდელობებს.

ქართულ კოსმოგონიაში ბუნების კეთილზნეობის, მისი ჰუმანური საწყისის რწმენა სჭარბობსო - ბრძანებდა ბატონი გურამი. იგი უსასრულო სამყაროში ქართველი კაცის თანდაყოლილი შინაურულობის განცდაზეც საუბრობს და ჩვენი კულტურის დასაბამიერ თვისებად სიკეთისა და მშვენიერების დანახვის ნიჭს მიიჩნევს.

„სათავეებთან" რაღაცით სამადლობელსაც ჰგავს...

უცნაური დამთხვევაა: სიკვდილის წინა დღეებში თურმე წიგნის სასიგნალო ეგზემპლარი ედო საწოლთან. ახლა ვფიქრობ, რომ „სათავეებთან" უფრო მომავალი თაობებისთვის დაიწერა, ვიდრე თანამედროვეებისთვის. ამას მაფიქრებინებს ის დიდი გადასახედი, საიდანაც გურამ ასათიანი თავისი ხალხის წარსულსა და მომავალს გასცქეროდა, მხმობის თან დაძაბული, თანაც მოიმედე ინტონაცია. რაც მთავარია, მისი საუბარი „დიდ, მთავარ ბრძოლაზე", რომელიც წინ გველოდა. ბრძოლაზე, რომელშიც ქართველმა ხალხმა „შეუძლებელი უნდა შესძლოს", „ძალთა განუზომელ უთანაბრობას" უნდა გაუძლოს.

იქნებ, მეშლება კიდეც, მაგრამ იმ დროისათვის სავსებით მოსალოდნელ და სასურველ გაშიფვრაზე მეტად - რუსეთის ტოტალიტარულ მმართველობასთან დაპირისპირებას ვგულისხმობ - ვფიქრობ, გურამ ასათიანი კაცობრიობის მომავლის უფრო ვრცელ პერსპექტივას ხედავდა, მსოფლიო პოლიტიკური რუკის კიდევ უფრო შორეულ, უაღრესად საშიში მასშტაბის ცვლილებებს გულისხმობდა. ამ კონტექსტში მოიაზრებდა ქართველების „მთავარ ბრძოლასაც" - მოძრაობის უნართა მობილიზებას საკუთარი ღირსეული ადგილის დასამკვიდრებლად უკვე შეცვლილ მსოფლიო წესრიგში.

„ერი ერად ყოფნის ძალისხმევაა"-ო - წერდა მერაბ მამარდაშვილი. ძალზე მაცდუნებელია სურვილი, ეს აზრი ადამიანზე, მით უფრო კულტურაზეც გავავრცელოთ. კულტურა სახედ ყოფნაა, სწორედ სახის შენარჩუნების ძალისხმევაა და არა ნიღბების მორგებისა. გურამ ასათიანის და სხვათა მიერაც არაერთგზის შენიშნულ, ჩვენი ხასიათის არტისტიზმს ამ მხრივ სიკეთესთან ერთად არასწორი არჩევანის გაკეთების საფრთხეც ახლავს - „გამოგონილი ბედნიერებით, ბედნიერების ხელოვნური სუროგატებით ტკბობა".

წინამავლის უტყუარი გუმანით გრძნობდა ყოვლისშთანმთქმელი გლობალურობის საფრთხეს, მაგრამ ისევ თავისი სიბრძნის წყალობით, პოლიტიკოსთა ნებას არ ანდობდა კაცობრიობის მომავალს და დროისმიერ ნიშნად მიიჩნევდა იმ დადებითს, რაც „ახლადაღმოცენებად მთლიანობას" ახლავს: „თუ მას არსებობა უწერია (!!! - მ.კ.), იგი საფუძველშივე უნდა განერიდოს შინაგან უსახურებას, მისი მატერია არნახული მრავალსახოვანებისაგან უნდა შედგესო" - ბრძანებდა ბატონი გურამი. ამ დროისმიერ ნიშანთან იმედისმომცემ რეზონანსულ ჟღერადობას იძენს მის მიერ შენიშნული, ქართული ხასიათის კიდევ ერთი ფუძემდებლური თვისებაც: „მიმღეობის უფართოესი, შეუზღუდავი მასშტაბი, წადიერებათა სიდიადე, სამყაროს უშორესი სივრცეებისაკენ მიმართული სწრაფვა".

თანამედროვე მსოფლიოს ქაოსსა და ეიფორიაში, რომელსაც სწორედ განსხვავებათა წაშლა ქმნის და ყველა ტიპის იდენტობისადმი ეჭვი ხრავს - სქესის იდენტობიდან დაწყებული, ეროვნულით დამთავრებული - თითქოს ძნელია გაიზიარო გურამ ასათიანის რწმენა. მით უფრო, რომ სულ უფრო იშვიათი სახილველი გახდა ქართული ხასიათის ის თვისებები, რომელზედაც იგი წერდა. მაგრამ რიგი ობიექტური ფაქტორების გამო (თვით ობიექტურობის საყოველთაო კრიზისის პირობებშიც კი!) მის სიტყვას ვენდობი, რადგან გაქრობისა და გადარჩენის დიალექტიკა გურამ ასათიანისათვის სამყაროს ამოუცნობი საიდუმლო იყო, ბუნების ეთიკური სამართლიანობისა და წესრიგის გამოხატულება. ამ სამართლიანობისა და წესრიგის ერთგულება მიაჩნდა სწორედ ქართული სულის განუყრელ თვისებად, ხოლო მისი მომავლის გარანტიად კი - დაუმცხრალი „ეროვნული ენერგია - სიცოცხლისუნარიანობა და შემოქმედებითი პოტენცია".

დამეთანხმებით, შთამბეჭდავი არგუმენტებია.

ძალიან მინდა, თანამედროვე ახალგაზრდობამაც გაიზიაროს ეს არგუმენტები.